α) Οριστική: δηλώνει το πραγματικό, το βέβαιο, το δυνατό, το πιθανό (θα + οριστική παρελθοντικού χρόνου – δυνητική οριστική), την παράκληση (να + οριστική παρελθοντικού χρόνου) ή την ευχή.
Π.χ. Τα παιδιά παίζουν στον κήπο. (πραγματικό)
Σε λίγες ώρες, θα ανακοινωθούν τα αποτελέσματα των εξετάσεων. (βέβαιο)
Θα ήμουν χαρούμενος. (δυνατό)
Θα έπεσε σε κίνηση. (πιθανό)
Μακάρι να είχα ακούσει τη συμβουλή σου. (ευχή)
Βάζεις ένα χεράκι να τελειώσουμε πιο γρήγορα; (παράκληση)
β) Υποτακτική: δηλώνει το ενδεχόμενο, προτροπή/αποτροπή, ευχή, επιθυμία, παραχώρηση, απορία ή απορία μαζί με αρνητική συναισθηματική φόρτιση, προσταγή
Π.χ. Να προσέχεις στον δρόμο! (προτροπή)
Ας μην είμαστε τόσο απαισιόδοξοι. (αποτροπή)
Ίσως μια μέρα καταλάβεις πόσο άδικα μου φέρθηκες… (πιθανό)
Να έρχεστε πιο συχνά να σας βλέπουμε από κοντά! (επιθυμία)
Να παρέμβω λίγο στη συζήτησή σας; (παραχώρηση)
Να ρωτήσω κάτι; (απορία)
Μα να προσποιείται τον καλό και να με υπονομεύει πίσω από την πλάτη μου; (απορία που εκφράζει μαζί παράπονο/απογοήτευση)
Να έχετε υγεία και ευτυχία! (ευχή)
Μην του δώσεις καμία σημασία! (προσταγή)
γ) Προστακτική: δηλώνει προσταγή, απαγόρευση παράκληση, παραχώρηση, προτροπή/αποτροπή, ευχή/ κατάρα, επίμονη ενέργεια
Π.χ. Σταμάτα πια! (προσταγή)
Μην την αφήνεις να σε καταδυναστεύει.(απαγόρευση)
Επίτρεψέ μου να σου μιλήσω. (παράκληση)
Δώσε τόπο στην οργή… (παραχώρηση)
Έχε θάρρος στη ζωή! (προτροπή)
Φτάσε όπου δεν μπορείς! (ευχή)*
Πες πες κάτι θα μείνει… (επίμονη ενέργεια)
*Απόφθεγμα του Νίκου Καζαντζάκη υπό μορφήν ευχής
Οι Κύριες προτάσεις διακρίνονται, σύμφωνα με την εκφορά του νοήματος, σε προτάσεις κρίσεως και προτάσεις επιθυμίας. Οι προτάσεις κρίσεως εκφέρονται με την Οριστική και οι προτάσεις επιθυμίας με την Υποτακτική και την Προστακτική.
Στις Δευτερεύουσες προτάσεις οι Εγκλίσεις υπηρετούν την εκφορά του νοήματος αλλά και την τροπικότητα (βλ. παρακάτω).
Τα τελευταία χρόνια, εισήχθη ένας νέος όρος από τον χώρο της Γλωσσολογίας, η τροπικότητα. Εισηγητής του όρου αυτού είναι ο Lyons, ο οποίος αντιμετώπιζε τις προτάσεις στη γλώσσα ως λεκτικές δράσεις. Ο τρόπος (η στάση) αντιμετώπισης του λογικού νοήματος κάθε πρότασης από τον ομιλητή, συνιστά τη διαφορετική κάθε φορά τροπικότητα, η οποία γραμματικοποιείται στην ελληνική γλώσσα με τις Εγκλίσεις.
Υπάρχουν δύο μορφές τροπικότητας που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα τρόπων (στάσεων) απέναντι στο νόημα:
Η τροπικότητα γραμματικοποιείται μέσω των Εγκλίσεων, αλλά λεξικοποιείται με άπειρους συνδυασμούς λεκτικών τύπων, όπως επιθετικών προσδιορισμών, επιρρημάτων, εμπρόθετων προσδιορισμών, μορίων, κ.ο.κ.
Για παράδειγμα, στην πρόταση:
Σε λίγες ώρες, θα ανακοινωθούν τα αποτελέσματα των εξετάσεων. Η στάση του ομιλητή (τροπικότητα) απέναντι στην προοπτική της ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων είναι στάση βεβαιότητας που εκφράζεται με την Οριστική.
Αν, όμως, προσθέσουμε τον παρακάτω εμπρόθετο προσδιορισμό…
Σε λίγες ώρες, εκτός απροόπτου, θα ανακοινωθούν τα αποτελέσματα των εξετάσεων.
Ο εμπρόθετος προσδιορισμός (εκτός απροόπτου) μετριάζει τη βεβαιότητα του ομιλητή.
Υ: Αν + Οριστική παροντικού χρόνου
Α: Οποιαδήποτε Έγκλιση
Π.χ. Αν βρίσκεις νόημα, κάνε το.
Π.χ. Αν με ακούσεις, θα τα καταφέρεις.
Υ: Αν + Οριστική παρελθοντικού χρόνου
Α: Δυνητική Οριστική
Π.χ. Αν πήγαινες νωρίτερα, θα έβρισκες εισιτήρια.
Εκφράζει αυτό που δεν πραγματοποιήθηκε ούτε θα πραγματοποιηθεί, το μη πραγματικό και μη πραγματοποιήσιμο. Νοηματικά αποπνέει μία αίσθηση παρατήρησης κι επίπληξης.
Αν είχες πάει νωρίτερα, θα είχες βρει εισιτήρια.
Εκφράζει αυτό που δεν πραγματοποιήθηκε ούτε θα πραγματοποιηθεί, το μη πραγματικό και μη πραγματοποιήσιμο. Νοηματικά διαφέρει από τον προηγούμενο υποθετικό λόγο, καθώς αποπνέει μία αίσθηση συγκατάβασης και κατανόησης.
Αν ήμουν στη θέση σου, θα του μιλούσα.
Απλή σκέψη
Υ: Αν + Υποτακτική
Α: Υποτακτική και Προστακτική για το προσδοκώμενο/ Οριστική για το επαναλαμβανόμενο
Π.χ. Αν ζητήσει συγγνώμη, να τη δεχτείς/ δέξου την. (προσδοκία)
Εκφράζει κάτι που προσδοκούμε να γίνει η υπόθεση και η απόδοση συμπληρώνει αυτή την προσδοκία με μία προτροπή.
Π.χ. Αν φάει πολύ το βράδυ, τον πιάνει το στομάχι του. (επανάληψη)
Κάθε φορά που τρώει πολύ το βράδυ, τον πιάνει το στομάχι του.
Στους Υποθετικούς λόγους, οι Εγκλίσεις φανερώνουν ένα μεγάλο εύρος σημασιών, πάντα, όμως, σε συνεργασία με τις ρηματικές επιλογές.
Οι κοινωνικές συνθήκες επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις μορφοσυντακτικές επιλογές. Κατά την περίοδο της πανδημίας, οι πρωτόγνωρες κοινωνικές συνθήκες απαίτησαν λεκτικές δράσεις που θα έδιναν έμφαση στην καθολικότητα, τη συνεργασία αλλά και τη βεβαιότητα ότι τα μέτρα αυτά είναι αναγκαία για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της υγειονομικής αυτής κρίσης.
Γι’ αυτό επιλέχθηκε επικοινωνιακά η Οριστική που δηλώνει ότι αυτό που λέγεται, λέγεται με βεβαιότητα, το α’ πληθυντικό πρόσωπο, ώστε να τονιστεί η καθολικότητα του προβλήματος (ένα πρόβλημα που μας αφορά όλους) και να αποφευχθεί το β’ πληθυντικό της Υποτακτικής ή Προστακτικής που συμβουλεύει/ προτρέπει, αλλά «δείχνει τους άλλους» και μπορεί να λειτουργούσε διχαστικά ή τα μόρια να/ας που θα αποδυνάμωναν ίσως την αναγκαιότητα της λήψης μέτρων. Η εστίαση βρίσκεται στις λέξεις που έπονται (σπίτι, ασφαλείς, αποστάσεις, μάσκες), οι οποίες είναι δηλωτικές της κοινωνικής αποστασιοποίησης ως αναγκαίου μέτρου για την αποφυγή της διασποράς του ιού.
Οι Εγκλίσεις στην Ποίηση δεν ακολουθούν την αυστηρότητα των κανόνων της γραμματικής κατά γράμμα. Εδώ, τον πρώτο λόγο έχουν το συναίσθημα και η δημιουργικότητα του ποιητή, καθώς με αυτά συνθέτει στοιχεία διαφορετικά μεταξύ τους σε σύνολο συνεκτικό εσωτερικά και αρμονικό. Όλα τα στοιχεία συμπράττουν, για να υπηρετήσουν την πρόθεση του ποιητή. Ο λόγος γίνεται εύπλαστος και κάθε παρέκκλιση γίνεται, ίσως, η αφορμή για περαιτέρω νοηματική διερεύνηση και διεύρυνση.
Στην αγκαλιά μου κι απόψε σαν άστρο κοιμήσου
Δεν απομένει στον κόσμο ελπίδα καμιά
Τώρα που η νύχτα κεντά με φιλιά το κορμί σου
Μέτρα τον πόνο κι άσε με μόνο στην ερημιά
Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου,
σε περιμένω να’ ρθεις
Μ’ ένα τραγούδι του δρόμου να’ ρθεις όνειρό μου
Το καλοκαίρι που λάμπει τ’ αστέρι με φως να ντυθείς
Με φως να ντυθείς.
Ν. Γκάτσος – Μ. Θεοδωράκης, Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου
Κάθε στίχος ισοδυναμεί και με μία διαφορετική Έγκλιση σε αυτό το ποίημα. Μία εναλλαγή ανάμεσα στην παράκληση (κοιμήσου, άσε) και τη βεβαιότητα (δεν απομένει) κι ίσως το πραγματικό, έτσι όπως το φαντάζεται ο ποιητής (κεντά), και όλες αυτές οι σκέψεις καταλήγουν σε μία υπόθεση που καταθέτει τη βαθύτερη, τελικά, προσδοκία της ψυχής του και, συνάμα, αφήνει να εννοηθεί το ενδεχόμενο της επανάληψης (αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου, σε περιμένω να’ ρθεις – κάθε φορά που θα θυμάσαι τ’ όνειρό μου, εγώ θα σε περιμένω να’ ρθεις). Κι αφού έχει εκφράσει τη βαθύτερη επιθυμία του μ’ ένα «αν», αφήνοντας την ελευθερία της ενθύμησης – πώς αλλιώς, αφού δεν μπορεί να επιβληθεί αυτή – μεταβαίνει σε διαδοχικές Υποτακτικές προτροπής (να’ ρθεις, να ντυθείς, να ντυθείς) και με τη δύναμη της επανάληψης μετουσιώνει αυτές τις προτροπές σε μία πρόσκληση γεμάτη από το φως της προσδοκίας κάτω από το φως της νύχτας του καλοκαιριού.
ΠΗΓΕΣ:
Σ. Χατζησαββίδης – Α. Χατζησαββίδου, Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Α’, Β’, Γ’ Γυμνασίου
Ε. Κατσαρού, Α. Μαγγανά, Α. Σκιά, Β. Τσέλιου, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γυμνασίου
D. Holton, P. Mackridge, Ειρήνη Φιλιππάκη – Warburton, Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας
Γ. Μπαμπινιώτης, Γλωσσολογία και Λογοτεχνία
Την αναλυτική παρουσίαση της θεωρίας προετοίμασε η εκλεκτή συνάδελφος Μαρία Κασιμάτη, η οποία στη συνέχεια παραχώρησε το υλικό στον ιστότοπό μας σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους υπόλοιπους συναδέλφους.
Την ευχαριστούμε από καρδιάς και της ευχόμαστε κάθε επιτυχία όχι μόνο στον επαγγελματικό στίβο αλλά και στην προσωπική της ζωή.
Για να μεταφερθείτε σε κάποια από τις σελίδες στις οποίες πραγματοποιείται αναλυτική παρουσίαση επιμέρους στοιχείων Θεωρίας για την Έκφραση Έκθεση απλώς επιλέξτε τον αντίστοιχο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα:
Για να μεταβείτε σε άλλα Σχεδιαγράμματα ή Κριτήρια Αξιολόγησης της Νεοελληνικής Γλώσσας Γ’ Λυκείου, επιλέξτε το αντίστοιχο θέμα από τον παρακάτω πίνακα:
Η ομάδα του filologika.gr
Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.