Σωκράτης: Ο Διαμορφωτής της Ηθικής Φιλοσοφίας

Σαν σήμερα 5 Μαρτίου 399 π.Χ.  (σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Φιλοσοφικών Εταιρειών) αφήνει την τελευταία του πνοή ίσως ο σημαντικότερος φιλόσοφος του αρχαίου κόσμου, ο Σωκράτης. Ο Αθηναίος φιλόσοφος από νεαρή ηλικία ανέπτυξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία, προσέλκυσε τους νέους της εποχής του μέσω της ρηξικέλευθης φιλοσοφικής του θεωρίας, κατηγορήθηκε, δικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο· πίνοντας το κώνειο το 399 π.Χ. έδωσε τέλος στη ζωή του. Παρ’όλα αυτά, ο εμβληματικός αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος ήταν αυτός που άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη φιλοσοφία, επηρέασε τις κατοπινές φιλοσοφικές σχολές μέσω των φιλοσοφικών του θεωριών, δίδαξε τα πάντα προφορικά και ανέδειξε έναν εξίσου τεράστιο και αξεπέραστο φιλόσοφο, τον Πλάτωνα.

” Τα άδεια σακιά τα φουσκώνει ο αέρας και τους ανόητους η έπαρση.”

Λίγα στοιχεία για την άγνωστη ζωή του Σωκράτη

Ο Σωκράτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 469 π.Χ. Καταγόταν από το Δήμο της Αλωπεκής. Πατέρας του ήταν ο Σωφρονίσκος, ένας λιθοξόος και αδριανταποιός και μητέρα του η μαία Φαιναρέτη.

Εμφανισιακά ήταν μάλλον άσχημος με πλακουτσερή μύτη, χοντρά χείλη, πλατύ μέτωπο και γουρλωτά μάτια, «ίδιος ο αρχηγός των Σατύρων, Σιληνός», σύμφωνα με όσα δηλώνει ο Αλκιβιάδης στο πλατωνικό Συμπόσιον.

Ευρισκόμενος σε μικρή ηλικία ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του. Μάλιστα, λεγόταν, πως την είσοδο της Ακρόπολης κοσμούσε άγαλμα των τριών Χαρίτων προϊόν της τέχνης του. Ωστόσο, αυτό ήταν το πρώτο και τελευταίο βιοποριστικό του επάγγελμα. Το πιθανότερο είναι να ήταν φτωχός αλλά όχι τόσο, ώστε να μην μπορεί να επιβιώσει.

Έλαβε την τυπική παιδεία της εποχής, η οποία περιελάμβανε ανάγνωση, γραφή, εκμάθηση ομηρικών επών, μουσική και γυμναστική. Όμως, κανένα από τα μαθήματα που διδάχτηκε δεν αποτέλεσε θέλγητρο για τον Σωκράτη. Μόνον η φιλοσοφία τον ενδιέφερε. Διείσδυσε στις φιλοσοφικές θεωρίες της Αθήνας σε νεαρή ηλικία ασχολούμενος με τη Φιλοσοφία του Νου (Αναξαγόρας) και με τη Φυσική Φιλοσοφία, ποτέ όμως με τα φυσικά φαινόμενα.

Όσον αφορά τις κοινωνικές συναναστροφές του σπουδαίου φιλοσόφου τα στοιχεία που υπάρχουν είναι  λιγοστά. Ο Σωκράτης είχε φιλικές σχέσεις με τον Αρχέλαο, πολύ καλό και σημαντικό μαθητή του φιλοσόφου Αναξαγόρα, με τον Κριτία (αρχηγό των Τριάκοντα τυράννων και θείο του Πλάτωνα), τον Χαρμίδη (επίσης θείο του Πλάτωνα), τον Αλκιβιάδη και πιθανόν είχε συναναστραφεί τον γηραιό φιλόσοφο Παρμενίδη.

Πληροφορίες (με κωμική όμως διάσταση) για τις ιδέες και τα ενδιαφέροντα του Σωκράτη λαμβάνονται και από τον αγαπητό φίλο του φιλοσόφου, κωμικό ποιητή Αριστοφάνη, ο οποίος στο έργο του «Νεφέλες» παρουσιάζει τον Αθηναίο Έλληνα να διευθύνει μια φιλοσοφική σχολή, το «Φροντιστήριον» και τους μαθητές του να μελετούν τους ήχους των εντόμων και το άλμα του ψύλλου. Προφανώς, ο Αριστοφάνης θέλησε να δώσει μια σατιρική διάσταση στην προσωπικότητα του φιλοσόφου, καθώς ο Σωκράτης ουδέποτε εισέπραξε κάποιο ποσό προκειμένου να διδάξει, ουδέποτε υπήρξε εισηγητής ή μέλος κάποιας φιλοσοφικής σχολής και ουδέποτε τον απασχόλησαν τα φυσικά φαινόμενα. Μάλιστα, αποκήρυξε τα φυσικά φαινόμενα από τη σφαίρα της διδασκαλίας του και η φιλοσοφία του ήταν ανθρωποκεντρική (στο κέντρο των φιλοσοφικών του θεωριών ήταν ο άνθρωπος).

” Οι μεν βροντές τρομάζουν τα παιδιά και οι απειλές τους ανόητους.”

Η ιδιωτική και η δημόσια ζωή του Σωκράτη

Το μόνο γνωστό στοιχείο για την προσωπική ζωή του Σωκράτη είναι ο γάμος του με την Ξανθίππη. Η Ξανθίππη ήταν μία εξαιρετικά δυναμική γυναίκα, αρκετές φορές γινόταν επιθετική και βίαιη εναντίον του συζύγου της, ενώ οι ύστεροι συγγραφείς την χαρακτήρισαν «μέγαιρα που βασάνιζε τον άνδρα της». Ο ίδιος ο φιλόσοφος δε, φημολογείται,  ότι συχνά παραπονιόταν για τον βίαιο χαρακτήρα της συζύγου του, η οποία -όπως παραδέχεται σε φίλο του- κλοτσούσε σαν άλογο! Μάλιστα, φέρεται να έχει πει με στόμφο:

” Σε συμβουλεύω να παντρευτείς. Αν βρεις μια καλή γυναίκα θα είσαι ευτυχισμένος. Αν όχι, θα γίνεις φιλόσοφος.”

Όσον αφορά τη δημόσια ζωή του τα στοιχεία που σώθηκαν είναι περισσότερα. Ο μεγάλος στοχαστής υπερασπίσθηκε την πατρίδα του με απαράμιλλο σθένος και θάρρος όσες φορές κλήθηκε να πολεμήσει. Υπηρέτησε ως οπλίτης στη μάχη της Ποτίδαιας (431 π.Χ.), στη μάχη του Δηλίου (424 π.Χ.) και στη μάχη της Αμφίπολης (422 π.Χ.) τις μοναδικές φορές δηλαδή, που ταξίδεψε εκτός Αττικής όπως αναφέρει ο Πλάτων στον «Κρίτωνα», (52b).

To 406, ο Σωκράτης ανέλαβε την προεδρία των Πρυτάνεων σε μια χρονιά ιδιαίτερα σημαδιακή για την Αθήνα, λόγω της αντιφατικής -και εν τέλει καταστροφικής- αντιμετώπισης των Αθηναίων στρατηγών στη ναυμαχία των Αργινουσών. Αν και η σύγκρουση έληξε με νίκη του αθηναϊκού στόλου, οι Αθηναίοι στρατηγοί καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή δεν διέσωσαν τους ναυαγούς και δεν περισυνέλεξαν τις σορούς περίπου 5.000 συμπολεμιστών τους, σύμφωνα με τα έθιμα της εποχής. Ως πρόεδρος (των Πρυτάνεων) αντιτάχθηκε στη διαδικασία επιβολής της θανατικής ποινής καθώς παραβίαζε κατάφωρα τους κανόνες λειτουργίας της Εκκλησίας του Δήμου. Η στάση του τον στοχοποίησε σε μια περίοδο στην οποία ο αθηναϊκός λαός αναζητούσε το εύκολο θύμα, και ο Σωκράτης ήταν ο καταλληλότερος για αυτόν τον ρόλο.

Ο Αθηναίος διανοητής παράλληλα εναντιώθηκε και στις διαταγές των Τριάκοντα τυράννων (404 π.Χ). Η ολιγαρχική σωματοφυλακή διέταξε κατά την διάρκεια της τυραννικής της διακυβέρνησης τόσο τον Αθηναίο φιλόσοφο όσο και άλλους τέσσερις πολίτες να συλλάβουν τον Λέοντα τον Σαλαμίνιο με την κατηγορία -πιθανώς- της απείθειας προκειμένου να εκτελεστεί (κατηγορία σαθρή, καθώς ο Λέων ο Σαλαμίνιος ήταν επιφανής πολίτης και αθώος). Ο Σωκράτης αρνήθηκε έντονα. Η στάση του αυτή ίσως να του κόστιζε τη ζωή, αν δεν έχαναν την εξουσία οι Τριάκοντα τύραννοι (Ἀπολογία Πλάτωνος, 32c-d).

”Δεν είμαι Αθηναίος, ούτε Έλληνας πολίτης, αλλά πολίτης του κόσμου.”

Η φιλοσοφία του Σωκράτη και οι μέθοδοί του

Ο Σωκράτης αποδεδειγμένα δεν έγραψε ποτέ τίποτα. Δεν ανήκε σε καμία φιλοσοφική σχολή, δε δημιούργησε καμία φιλοσοφική σχολή και δεν εντάχθηκε σε κανένα φιλοσοφικό σύστημα.

Τι ήταν όμως αυτό που τον κατέταξε ως τον σπουδαιότερο -ίσως- φιλόσοφο όλων των εποχών;

Η φιλοσοφία του Σωκράτη είχε επίκεντρο της τον άνθρωπο. Κατάφερε να απομυθοποιήσει τη φιλοσοφία περί των φυσικών φαινομένων και να εστιάσει στα ηθικά και πολιτικά ζητήματα.

Εισήγαγε την αυτογνωσία, την φροντίδα για την ψυχή και συνέδεσε (στην φιλοσοφία του) την αρετή με τη γνώση. «Η Αρετή είναι γνώση». Γνωρίζεις, άρα είσαι ενάρετος. Παρ’όλα αυτά, δεν ξέρουμε τον κώδικα ηθικής του Σωκράτη, καθώς δεν μας τον αποκάλυψε ποτέ. Πώς ένας άνθρωπος ήταν ενάρετος ενώ ισχυριζόταν ότι δεν γνώριζε τίποτα; Άρα, δεν ήταν ηθικός;

Ως μεθόδους χρησιμοποιούσε τη διαλεκτική και τη μαιευτική. Η πρώτη αφορούσε μια μέθοδο διαλόγου. Συχνά ο Σωκράτης, ως πρωταγωνιστής των πλατωνικών διαλόγων, έπαιρνε μέρος σε έναν διάλογο με αντίπαλο συνήθως έναν υποδεέστερο -πνευματικά- άνθρωπο. Ο διάλογος ξεκινούσε με ένα ερώτημα του τύπου «Τι είναι Χ;». Ο άγνωστος Χ ήταν μια ηθική έννοια όπως η δικαιοσύνη, η ανδρεία ή ο σεβασμός. Η αγάπη του φιλοσόφου για τους ορισμούς επιβεβαιώνεται και από τον μεταγενέστερο Αριστοτέλη (Μετά τα φυσικά, 987b1). Ο Σωκράτης άφηνε τον αντίπαλό του να ξεκινήσει και όταν εκείνος αποδείκνυε την αδυναμία του, ο φιλόσοφος έπαιρνε τον λόγο και μέσω ερωτήσεων προσπαθούσε να εκμαιεύσει (μαιευτική) την αλήθεια, την μοναδική κι αντικειμενική αλήθεια που ο καθένας έχει μέσα του, όπως πίστευε. Επρόκειτο για μία μέθοδο εμπνευσμένη από την μαία μητέρα του.

” Αν έχεις κάτι δύσκολο να κάνεις, ανάθεσέ το σε έναν τεμπέλη. Θα βρει έναν εύκολο τρόπο να το κάνει.”

Η πασίγνωστη δίκη του Σωκράτη και το ένδοξο τέλος του

Ωστόσο, η ζωή του Σωκράτη έμελλε να τερματιστεί με τον πιο άδικο και παράλληλα ένδοξο τρόπο. Μια ζωή γεμάτη φιλοσοφία, απολαύσεις και κατηγορίες κυρίως λόγω της στάσης και των απόψεων ενός ανθρώπου που δεν φοβήθηκε ποτέ του και κανέναν.

Ο Σωκράτης κατηγορήθηκε, ότι εισήγαγε «καινά δαιμόνια» (νέες, ρηξικέλευθες ιδέες), ότι διέφθειρε τους νέους και ότι πίστευε σε θεούς μη αναγνωρισμένους από την πόλη των Αθηνών. Στην πραγματικότητα, καμία από τις κατηγορίες δεν ευσταθούσε.

Οι άνθρωποι που τον κατηγόρησαν ήταν ένας βυρσοδέψης (ο Άνυτος), ένας ρήτορας (ο Λύκων) κι ένας παντελώς άγνωστος πολίτης, ο Μέλητος, που λόγω της κατηγορίας του προς τον Σωκράτη κέρδισε λίγη δημοσιότητα. Ο Αθηναίος στοχαστής καταδικάστηκε σε θάνατο με μεγάλη πλειοψηφία, ενώ ο ίδιος πρότεινε για ποινή του το πρόστιμο της μιας μνας (νόμισμα εποχής). Παρά τις προτροπές πολλών φίλων του να δραπετεύσει, δεν το έκανε, κι ας είχε τη δυνατότητα. Σεβάστηκε απόλυτα τους νόμους της πόλης του, και πίνοντας το κώνειο, τερμάτισε το βίο του. Διάλεξε ο ίδιος τον τρόπο θανάτου του και λόγω της στάσης του μπορούμε να μιλάμε για έναν ένδοξο θάνατο.

Συμπέρασμα: Ο Σωκράτης αποτέλεσε αναμφισβήτητα σπουδαίο παράδειγμα σεβασμού των νόμων, αλλά και της ίδιας του της πόλης, μιας πόλης που τον καταδίκασε σε θάνατο. Αποφάσισε να εκτίσει την ποινή του στωικά, γιατί δεν ήθελε να έρθει σε αντίθεση με όσα πίστευε και κήρυττε, το σεβασμό προς τους νόμους και την πόλη. Θέλησε να αποτελέσει παράδειγμα, κυρίως για τους νεώτερους, πως -παρά το γεγονός ότι αδικήθηκε από τους συμπολίτες του- δεν προέβη σε αντιδικία. Διαφορετικά, δε θα διέφερε από εκείνους. Είπε λίγο πριν καταδικαστεί:

” Ο Άνυτος και ο Μέλητος  μπορούν να με σκοτώσουν αλλά όχι να με βλάψουν.”

Αντί επιλόγου

Αντί για έναν ανούσιο επίλογο, που σίγουρα δεν θα είναι τόσο δυνατός και κατάλληλος, ώστε να καλύψει το μεγαλείο του Σωκράτη θεωρήθηκε πιο συνετό να προβληθεί ένα βίντεο, με απλό και κατανοητό περιεχόμενο, ώστε να μπορέσουν και οι μη μυημένοι να τον γνωρίσουν και να τον κατανοήσουν. Καλή απόλαυση.

Πηγές: 1   και

Αρχαία Ελληνικά, Φιλοσοφικός Λόγος, ΙΤΥΕ «Διόφαντος», 2016, Αθήνα.

Β.Κάλφας και Γ. Ζωγραφίδης, «Αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι», ΙΝΣ, 2011, Θεσσαλονίκη.

 

Χάρης Αβραμίδης  για την ομάδα του filologika.gr

---

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω.

• αναξαγορας
• Αριστοτέλης
• διαλεκτική