Πολεμώντας το 21 – Ο Αγώνας στη Θάλασσα

Ο Αγώνας στη θάλασσα

Εάν υπήρχε ένας τομέας στον οποίον οι Έλληνες διέθεταν ένα σαφές πλεονέκτημα στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, αυτός ήταν σίγουρα το ναυτικό. Κι αυτό παρόλο που ως προς το μέγεθος των πλοίων, την ισχύ πυρός και ως προς τη στρατιωτική υποδομή και οργάνωση, το οθωμανικό ναυτικό υπερτερούσε του ελληνικού στόλου, που βασικά αποτελούνταν από εμπορικά πλοία εφοδιασμένα με λίγα κανόνια. Το συγκριτικό πλεονέκτημα των Ελλήνων όμως, που έκανε τη διαφορά και καθιστούσε το ναυτικό της Επανάστασης ακαταμάχητο στον αγώνα στη θάλασσα, ήταν η ελληνική ναυτοσύνη. Αντίθετα, όπως επισημαίνει ο Άγγλος Ιστορικός Μπρούερ συνοψίζοντας τις σύγχρονες με τα γεγονότα διαπιστώσεις πολλών ομοεθνών του: «οι Τούρκοι δεν ήταν ναυτικοί», με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αξιοποιήσουν τα ποσοτικά τους πλεονεκτήματα.

Το τουρκικό ναυτικό ήταν οργανωμένο κατά τα πρότυπα ενός πολεμικού στόλου των κρατών της εποχής· είχε ενιαία δομή και οργάνωση με επικεφαλής τον Καπουδάν πασά, που ήταν η τρίτη σπουδαιότερη θέση στην ιεραρχία του οθωμανικού κράτους μετά τον Σουλτάνο και τον Μεγάλο Βεζίρη. Η έδρα του στόλου ήταν η Κωνσταντινούπολη, που προσέφερε ευρυχωρία και ασφάλεια, χάρη στα στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελλίων. Στις αρχές του 19^ου αιώνα ο στόλος αποτελούνταν από 20 τρικάταρτα πολεμικά με 80 κανόνια το καθένα. Διέθετε επίσης 7-8 φρεγάτες με πενήντα κανόνια, πέντε κορβέτες με 30 κανόνια και καμιά σαρανταριά μπρίκια με λιγότερα από είκοσι κανόνια το καθένα. Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης ως προς την ισχύ πυρός, ένα από τα μεγαλύτερα, αν όχι το μεγαλύτερο ελληνικό

πλοίο, ο «Αγαμέμνων» της Μπουμπουλίνας, είχε δεκαοχτώ, ενώ τα περισσότερα από τα ελληνικά πλοία είχαν κατά μέσο όρο 8-12 πυροβόλα. Κι όμως, το ελληνικό ναυτικό κυριαρχούσε στο Αιγαίο και κατάφερε σοβαρά πλήγματα στον τουρκικό και τον συμμαχικό του αιγυπτιακό στόλο. Το γεγονός ότι οι Τούρκοι δεν ήταν ναυτικοί αποτελούσε το σοβαρότερο μειονέκτημά τους. Ως την Επανάσταση, στηρίζονταν σεελληνικά πληρώματα, από άντρες που είχαν στρατολογηθεί διά της βίας. Στο δε κατάστρωμα, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Βρετανού Ρίτσαρντ Γκριν,  επικρατούσε το απόλυτο χάος: οι μισοί άντρες υπέφεραν από ναυτία και ήταν εκτός μάχης, ενώ οι υπόλοιποι πάλευαν με τα σχοινιά των ιστίων που δεν είχαν ιδέα πώς να τα χειριστούν. Όσο υπερβολική κι αν είναι η παραπάνω σύγχρονη των γεγονότων περιγραφή, σίγουρα αποτυπώνει την έλλειψη εμπειρίας και εξοικείωσης με τη θάλασσα των Οθωμανών. Αυτός ήταν εξάλλου ο λόγος για τον οποίο οι Τούρκοι ζήτησαν και έλαβαν τη βοήθεια των Βορειοαφρικανών, κυρίως Αιγυπτίων και Αλγερινών, που τυπικά ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, είχαν ωστόσο σημαντικό βαθμό αυτονομίας και μεγάλη εμπειρία στη θάλασσα, κυρίως ως πειρατές της Μεσογείου. Η κοινή θρησκεία, ωστόσο, και ο ανταγωνισμός τους στη θάλασσα με τους Έλληνες, έφερε μετά από αιώνες και πάλι τους Άραβες στις ελληνικές θάλασσες για να καταστείλουν την Επανάσταση.

Από την άλλη μεριά, η σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα ανάγεται στην αρχαιότητα εξαιτίας της γεωγραφικής θέσης του ελληνικού χώρου με τα πελάγη και τα εκατοντάδες μεγάλα και μικρά νησιά. Τον 18^ο αιώνα, ωστόσο, συγκεκριμένοι παράγοντες συνετέλεσαν στην αλματώδη ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας, κυρίως στα μικρά και άγονα νησιά που όλοι γνωρίζουμε ως τις κύριες βάσεις του ναυτικού της Επανάστασης, στην Ύδρα, τις Σπέτσες και τα Ψαρά. Η ελληνική ναυτιλία μπορούσε να αναπτυχθεί και να επιβιώσει, καθόλου τυχαία, μόνο σε περιοχές, μακριά από την παρουσία και τον έλεγχο του οθωμανικού κράτους. Γιατί παρόλο που και το Μεσολόγγι και το Γαλαξίδι καθώς και τα εκτός οθωμανικής κυριαρχίας νησιά του Ιουνίου θα γνωρίσουν τον 18^ο αιώνα μεγάλη οικονομική ανάπτυξη χάρη στο θαλάσσιο εμπόριο, θα είναι τελικά τα ξερονήσια του Αιγαίου που θα συγκροτήσουν τον στόλο του Αγώνα.

Η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και οι ναπολεόντειοι πόλεμοι θα δώσουν την ευκαιρία στους ριψοκίνδυνους νησιώτες να αυξήσουν τις δραστηριότητές τους αποκομίζοντας σημαντικά κέρδη. Η ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας θα οδηγήσει και σε εντυπωσιακή αύξηση του πληθυσμού νησιών που έχουν πολύ περιορισμένη αγροτική παραγωγή. Το 1820 η Ύδρα θα φτάσει τους 20.000 κατοίκους, οι Σπέτσες τους 8.000 και τα Ψαρά τους 6.000. Ανάλογη ανάπτυξη θα γνωρίσουν, χάρη στη ναυτιλία, όλα τα νησιά. Όπως υπολογίζει ο Γιώργος Καραμπελιάς: «ένας αριθμός 40.000 ναυτικών βρίσκεται κοντά στην πραγματικότητα».

 

Σε ό,τι αφορά ειδικά τα δύο νησιά του Αργοσαρωνικού, η ευνοϊκή τους θέση, στα σύνορα του οθωμανικού και του ενετικού κόσμου, που για αιώνες ανταγωνίζονταν στα παράλια της Πελοποννήσου, το Αιγαίο και την ανατολική Μεσόγειο, αποτελούσε ένα σημαντικό πλεονέκτημα, που εξηγεί τη μεγάλη τους οικονομική ανάπτυξη. Η Ύδρα και οι Σπέτσες θα ενταχθούν – παρά τις εσωτερικές αντιπαραθέσεις και τις αρχικές αντιρρήσεις των πλουσιότερων καραβοκύρηδων στην Ύδρα – εξαρχής στον Αγώνα αποτελώντας το δόρυ αλλά και την ασπίδα της Επανάστασης στον Μοριά. Πολύτιμη και πολυσχιδής η συμβολή τους στον Αγώνα, καθώς απέτρεπαν τον εφοδιασμό των πολιορκημένων από τους Έλληνες κάστρων της Πελοποννήσου από τη θάλασσα, ενώ ενίσχυαν τους Έλληνες αγωνιστές, όπου ήταν δυνατή η προσέγγιση των πλοίων, αντιμετώπιζαν αποτελεσματικά τις εξόδους του τουρκικού στόλου και τέλος προσέφεραν σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα προστασία στις επαναστατικές κυβερνήσεις. Η ασφάλεια που παρείχε η παρουσία του στόλου στα ανατολικά παράλια της Πελοποννήσου είναι και ο λόγος που οι εθνοσυνελεύσεις θα πραγματοποιηθούν αποκλειστικά σ’ αυτήν την παράκτια ζώνη: Α΄ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο (1821), Β΄ Εθνοσυνέλευση στο Άστρος Κυνουρίας (1823) και Γ΄ Εθνοσυνέλευση σε Επίδαυρο, Ερμιόνη και Τροιζήνα (1826-1827). Τέλος, χαρακτηριστικό της ιδεολογίας και των προτύπων των Ελλήνων καπετάνιων της Επανάστασης ήταν η επιλογή να δίνουν στα πολεμικά τους πλοία κυρίως αρχαία ελληνικά ονόματα. Έτσι, εκτός από τον «Αγαμέμνονα» της Μπουμπουλίνας, έχουμε τον «Άρη» του Αναστασίου Τσαμαδού, τον «Ποσειδώνα» του Αναστασίου Ορλάνδου, τον «Κίμωνα» του Ανδρέα Μιαούλη, τον «Θεμιστοκλή» των Κουντουριώτηδων και πλήθος άλλα, ενώ πολύ λίγα έχουν θρησκευτικά ή άλλα ονόματα.

Καθόλου τυχαία λοιπόν, ο Υδραίος Ανδρέας Μιαούλης θα αναδειχθεί σε ηγετική μορφή του Αγώνα στη θάλασσα, ενώ ο Γεώργιος Κουντουριώτης θα διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο, συχνά αρνητικό, ως πολιτικός και πρόεδρος του Εκτελεστικού, ειδικά κατά την περίοδο των Εμφυλίων Πολέμων (1823-1824) και της απόβασης του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο (1825). Υδραίος επίσης ήταν κι ο ατρόμητος πυρπολητής Ανδρέας Πιπίνος.

Οι Σπέτσες από τη μεριά τους ανέδειξαν την επίσης Υδραία στην καταγωγή, Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, μία μεγάλη προσωπικότητα, που εάν δεν ήταν Ελληνίδα των αρχών του 19^ου αιώνα θα είχε αναδειχθεί σε παγκόσμιο σύμβολο της γυναικείας χειραφέτησης και του αγώνα για ελευθερία. Με ιδιόκτητη ναυτική μοίρα με επικεφαλής τον θρυλικό «Αγαμέμνονα» και δικό της στρατιωτικό σώμα, ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης από τις 13 Μαρτίου και πρόσφερε τα πάντα για την ελευθερία της Ελλάδας ως τον θάνατό της σε οικογενειακή διαμάχη το 1825. Μεγάλος ήταν ο σεβασμός που οι επαναστατημένοι Έλληνες έτρεφαν προς το πρόσωπο της Μπουμπουλίνας. Χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω λόγια του Ορλάνδου που περιγράφει την είσοδό της στο Άργος με τους στρατιώτες της στην αρχή της Επανάστασης:

τοιαύτην δέ ἐντύπωσιν ἐπροξένησεν εἰς τά πνεύματα τῶν Ἀργείων ἡ παρουσία της ὑπό τοιοῦτον χαρακτῆρα ἐμφανισθείσης ἐν τῷ μέσῳ αὐτῶν ἐκτάκτου ταύτης γυναικός, ὥστε ὑποδεχθέντες αὐτήν οἱ Ἀργείοι μέ τιμάς, ἀσυνήθεις μέχρι τότε εἰς γυναῖκας, ἀπεκάλουν αὐτήν ἅπαντες Κυρίαν των.

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτέλεσαν τα Ψαρά, ένα νησί που κατοικήθηκε μόλις τον 17^ο αιώνα από Έλληνες της Θεσσαλίας και της Εύβοιας που είχαν προορισμό τη Μικρά Ασία. Η ανάπτυξη του νησιού στον ναυτιλιακό τομέα υπήρξε εντυπωσιακή και ήδη στα 1769, οι Ψαριανοί συμμετείχαν με 55 σκάφη στον Α΄ ρωσοτουρκικό πόλεμο  (1768-1774). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αυτοδιοικητική οργάνωση των Ψαρών, όπου η δημογεροντία αναδεικνυόταν από τη λαϊκή ψήφο σε ετήσια βάση. Ριψοκίνδυνοι και τολμηροί οι Ψαριανοί ειδικεύτηκαν στα πυρπολικά, που αποτέλεσε το ισχυρότερο όπλο του ελληνικού ναυτικού στην Επανάσταση, ενώ ταυτόχρονα προκαλούσε τρόμο στους Οθωμανούς. Σ’ αυτό το περιβάλλον, γεννήθηκαν και αναδείχθηκαν οι θρυλικοί πυρπολητές Κωνσταντής Κανάρης και Δημήτριος Παπανικολής. Ναύαρχος του ψαριανού στόλου ήταν το μέλος της Φιλικής Εταιρίας Νικόλαος Αποστόλης. 

Ενδεικτική του φρονήματος των Ελλήνων ναυτικών και ιδιαίτερα των Ψαριανών είναι η παρακάτω περιγραφή του Νικοδήμου για την έναρξη της Επανάστασης στα Ψαρά:

Ἐν τοσούτων τήν αὐτήν ἡμέραν τοῦ Πάσχα συναθροισθείς ὁ λαός εἰς τό Δημογεροντικόν κατάστημα, κατεβίβασε τήν τουρκικήν σημαίαν, κατεξέσχισεν αὐτήν, καί κατασύντριψε τά ὀθωμανικά σύμβολα, τά εὐρισκόμενα ἄνωθεν τῆς θύρας τοῦ καταστήματος τούτου. Ἀπό τῆς στιγμῆς δ’ ἐκείνης, δίδοντες πρός ἀλλήλους τόν ἀδελφικόν ἀσπασμόν τῆς χριστιανικῆς ἀγάπης, μετά τοῦ «Χριστός Ἀνέστη», ἔλεγον καί «Ἑλλάς ἀνέστη». 

Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι χωρίς την επιδεξιότητα, την εμπειρία, τον ηρωισμό, την τόλμη αλλά και τα χρήματα των νησιωτών, των καραβοκύρηδων, των καπεταναίων και των Ελλήνων ναυτικών, η Επανάσταση δε θα είχε καμία τύχη. Ανάμεσα στους νησιώτες που έδωσαν τα πάντα για τον Αγώνα, ξεχωρίζει η μορφή της Μαντώς Μαυρογένους με καταγωγή από τη Μύκονο που συμμετείχε ολόψυχα στην Επανάσταση και ξόδεψε την περιουσία της χρηματοδοτώντας δική της ναυτική μοίρα και ένοπλα σώματα που πολέμησαν σε πολλά μέτωπα στα νησιά και την Πελοπόννησο. Συκοφαντήθηκε και πολεμήθηκε για τον δεσμό της με τον Δημήτριο Υψηλάντη, κυρίως από τον Ιωάννη Κωλέττη, και πέθανε σε απόλυτη ένδεια στην Πάρο το 1847.

Το μικρό μέγεθος των ελληνικών πλοίων από μειονέκτημα σε μία κλασικού τύπου ναυμαχία, αποδείχθηκε τελικά πλεονέκτημα χάρη στην ευελιξία τους και την ικανότητα των χειριστών τους στους ριψοκίνδυνους ελιγμούς. Η δε χρήση των πυρπολικών αποτέλεσε ένα πραγματικό υπερόπλο, που επίσης στηριζόταν στην επιδεξιότητα και κυρίως τη γενναιότητα των Ελλήνων πυρπολητών.

 

Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο των Τάσος Χατζηαναστασίου – Μαρία Κασιμάτη με τίτλο: 

 

Όσοι φίλοι/ες επιθυμούν να αποκτήσουν το βιβλίο μπορούν να το κάνουν επιλέγοντας τον παρακάτω σύνδεσμο:

 

Η Ομάδα του filologika.gr

---

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!

• Δημήτριος Παπανικολής
• Επανάσταση 1821
• Κασιμάτη Μαρία