Ουμπέρτο Έκο: Ο κορυφαίος στοχαστής του 20ου αιώνα.

Σαν σήμερα, πριν από 3 χρόνια, αποχωρεί από τη ζωή, ο κορυφαίος στοχαστής του 20ου αιώνα, ο άνθρωπος που με τον αιχμηρό του λόγο, τη μοναδικότητα της γραφής του και την αφοπλιστική του ειλικρίνεια, άφησε το αποτύπωμά του στον σύγχρονο πνευματικό κόσμο, ο Ουμπέρτο Έκο. Ένας άνθρωπος τόσο σύγχρονος, που μπορούσε μέσω της σκέψης του να κατευθυνθεί στο μέλλον και να διαβλέψει τα όσα θα ακολουθήσουν σε κοινωνικό-πολιτικό επίπεδο μα και τόσο επίκαιρος, αφού συχνά πολλά αποφθέγματα και σκέψεις του παραμένουν συνεχώς επίκαιρα. Φιλόσοφος, στοχαστής, δοκιμιογράφος, κριτικός, λογοτέχνης ή απλά ένας κορυφαίος πνευματικός άνθρωπος, που άφησε σπουδαία παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές, ο Ουμπέρτο Έκο αποτελεί μια ξεχωριστή προσωπικότητα του αιώνα που πέρασε.

Η ζωή του Ουμπέρτο Έκο

Ο Ουμπέρτο Έκο γεννιέται στις 5 Ιανουαρίου 1932 στην Αλεσάντρια του Πεδεμοντίου. Ο πατέρας του ήταν ο Τζούλιο Έκο και η μητέρα του η Τζοβάνα Μπίζιο. Το επώνυμό του, κατά πάσα πιθανότητα, είναι λατινικής προέλευσης και σημαίνει «θεϊκό δώρο» (Ex Caelis Oblatus, Eco) και αποδίδεται στον παππού του.

Ο νεαρός Έκο, από τα πρώτα κιόλας στάδια της ζωής του, διέθετε οξυμένη κρίση, ισχυρή αντίληψη και σπάνια ειλικρίνεια. Λαμβάνει κατόπιν οικογενειακής καθοδήγησης, αυστηρή σχολική αγωγή και πειθαρχία. Προς ώρας, τουλάχιστον! Η επαναστατική και δύσπιστη φύση του τον υπερβαίνει. Αργότερα, δήλωσε: «Ο πατέρας μου μού έμαθε να δυσπιστώ και η μητέρα μου να το λέω».

Τίποτε δεν δίνει σ’ έναν φοβισμένο άνθρωπο περισσότερο κουράγιο από το φόβο ενός άλλου.

Οι σπουδές και η μετέπειτα ζωή του Έκο

Ο Έκο, αν και δεν συμπαθούσε το σχολείο, καταφέρνει να εισαχθεί με επιτυχία στη Νομική σχολή, την οποία λίγο καιρό μετά, λόγω αντιπάθειας, θα την αφήσει.

Αποφασίζει να ασχοληθεί με την μεγάλη του αγάπη, τη φιλοσοφία και εξειδικεύεται στη Μεσαιωνική Φιλοσοφία και Λογοτεχνία. Στοιχεία των επιστημών αυτών θα εντάξει αργότερα σε αρκετά έργα του.

Αποφοιτά με επιτυχία από τη σχολή το 1954 και εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή με θέμα το έργο του Θωμά Ακινάτη, με αποτέλεσμα να λάβει η διατριβή του αφιερωματικό χαρακτήρα. Μάλιστα, ήταν τόσο μεγάλος ο θαυμασμός του Ιταλού στοχαστή προς τον φιλόσοφο, που συνέγραψε το πρώτο του βιβλίο προς τιμήν του με τίτλο Ζητήματα Αισθητικής στον Θωμά Ακινάτη.

Η έτερη αγάπη του Έκο ήταν η δημοσιογραφία. Εργάστηκε στον ιταλικό σταθμό RAI ως δημοσιογράφος και παραγωγός πολιτιστικών προγραμμάτων. Με αυτόν τον τρόπο, κατάφερε να εισχωρήσει πιο βαθιά και να παρατηρήσει τον ρόλο των Μ.Μ.Ε., τα οποία τότε ελέγχονταν από το κράτος. Αυτή του η ενασχόληση τον βοήθησε στην ερμηνεία της κοινωνίας, όπως θα παρατηρήσει ο ίδιος καιρό μετά.

Το 1962, αποφασίζει να παντρευτεί την αγαπημένη του Ρενάτα Ράμγκε, μια Γερμανίδα κριτικό τέχνης, η οποία του χάρισε δύο παιδιά. Τι ειρωνεία για έναν άνθρωπο, που για όλη του τη ζωή μισούσε, κατά δήλωσή του, τη Γερμανία, (όπως σχεδόν όλοι οι Ιταλοί) να φέρει γερμανικό όνομα, Ουμπέρτο και να νυμφευθεί Γερμανίδα, την οποία μάλιστα λάτρευε!

Τρία χρονιά μετά, ο Έκο θα αποκτήσει ακαδημαϊκή ιδιότητα ως καθηγητής Οπτικών Επικοινωνιών στο πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. Την επόμενη χρονιά, το 1965, θα αναγορευθεί καθηγητής Σημειολογίας στο πανεπιστήμιο του Μιλάνου ενώ στη συνέχεια θα διδάξει στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια (1971). Το 1974, θα συμμετέχει, έχοντας κομβικό ρόλο, στο Συνέδριο Μελέτης Σημειολογίας και το 1988 θα αναγορευθεί πρόεδρος του Διεθνούς Κέντρου Μελέτης Σημειολογίας στο πανεπιστήμιο του Αγίου Μαρίνου.

Οκτώ χρόνια πριν (1980) θα εκδώσει το κορυφαίο του έργο, Το όνομα του Ρόδου, ένα βιβλίο που γνώρισε παγκόσμια εκδοτική επιτυχία, μεταφράστηκε σε 43 γλώσσες, πούλησε εκατομμύρια αντίτυπα και – χρόνια μετά-  έγινε κινηματογραφική ταινία. Το 1988, εξέδωσε το Εκκρεμές του Φουκώ το οποίο ακολούθησαν πολλά ακόμη σημαντικά έργα. Συνήθιζε να απομονώνεται πότε στον λαβύρινθο του σπιτιού του, στο Μιλάνο, έχοντας πάνω από 30.000 τίτλους βιβλίων στα πόδια του και πότε στο εξοχικό του στο Ρίμινι, αναζητώντας στιγμές ηρεμίας και περισυλλογής.

Χρόνια μετά, στις 14 Μαρτίου 1995, ο φιλέλληνας Έκο, απόλαυσε μία μοναδική τιμή, καθώς ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ του ΕΚΠΑ. Όμως, στις 19 Φεβρουαρίου 2016, ήταν η κορυφαία στιγμή της ζωής του. Έπειτα από πλήθος έργων, δοκιμίων και βιβλίων, δεκάδες στιγμές σκέψης και έκφρασης, ο Ουμπέρτο Έκο αποχωρεί από τη ζωή. Απεβίωσε στο Μιλάνο σε ηλικία 84 ετών, έχοντας όμως αφήσει πίσω μια τεράστια παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές.

Να φοβάσαι τους προφήτες κι αυτούς που είναι έτοιμοι να πεθάνουν για την αλήθεια, επειδή κατά κανόνα κάνουν και άλλους να πεθάνουν μαζί τους, μερικές φορές πριν από αυτούς και καμιά φορά αντί για αυτούς.

Το μοναδικό έργο του Έκο

Ο Ουμπέρτο Έκο υπήρξε εισηγητής και κύριος εκπρόσωπος της επιστήμης της Σημειωτικής. Μιλούσε 5 γλώσσες, ανάμεσά τους και άπταιστα αρχαία ελληνικά!

Σύμφωνα με τον ίδιο, η Σημειωτική ή Σημειολογία είναι μία ανεξάρτητη και αυτόνομη επιστήμη, όχι μέρος της φιλοσοφίας και, μέσω των συμβόλων που παρέχει, μπορεί να ερμηνεύσει πτυχές του εκάστοτε πολιτισμού, όπως τη θρησκεία, τη γλώσσα, τη μουσική του.

Ο Έκο έχει να επιδείξει πλούσια συγγραφική δραστηριότητα με κεντρικό άξονα τη Σημειολογία. Εναρκτήριο έργο του υπήρξε το Ανοιχτό Έργο (opera aperta) το 1962 και ακολούθησαν οι Κήνσορες και Θεράποντες (Apocalittici e integrati) 1964, Η απούσα δομή (La struttura assente) 1968, η Θεωρία Σημειωτικής και το πολύ απλό και κατανοητό έργο του, Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή 1975.

Η Σημειολογία είναι η επιστήμη που μελετά οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ειπωθεί ένα ψέμα.

Σε λογοτεχνικό και φιλοσοφικό επίπεδο έγραψε το Όνομα του Ρόδου (1980), το Εκρρεμές του Φουκώ (1988), το Νησί της προηγούμενης μέρας (1994), το Περί Φασισμού και Πολέμου (1997) , το Φύλλο Μηδέν (2014) αριθμώντας στην 1η του έκδοση πάνω από 50000 αντίτυπα. Επίσης, έγραψε το Κοιμητήριο της Πράγας (2012) και το τελευταίο-χρονικά-έργο του, Τα Χρονικά μιας Ρευστής Κοινωνίας (2016).  Τέλος, εκτός αυτών, ο Έκο έχει να παρουσιάσει πλήθος δοκιμίων που αφορούν κυρίως την αισθητική του Μεσαίωνα και το ποιητικό έργο του Τζέιμς Τζόις.

Ο πολιτισμός δεν ακυρώνει τη βαρβαρότητα, αλλά, πολλές φορές, την επικυρώνει. Όσο πιο πολιτισμένος είναι ένας λαός, τόσο πιο βάρβαρος και καταστροφικός μπορεί να γίνει.

Η ιδεολογία του Έκο

Ο Έκο, μέχρι την είσοδό του στο πανεπιστήμιο, ήταν πιστός στο δόγμα της καθολικής εκκλησίας και πίστευε στον Θεό. Η φύση του, όμως, γεμάτη αμφιβολίες και δυσπιστία θα υπερισχύσει των πεποιθήσεών του. Από τα πανεπιστημιακά του χρόνια και για την υπόλοιπη ζωή του παύει να πιστεύει στον Θεό και δεν στηρίζει πια το δόγμα του Καθολικισμού.

Δηλωμένος αριστερός, έντονα πολιτικοποιημένος μα ποτέ κομματοποιημένος, δεν έκρυψε τη βαθιά κι έντονη στήριξή του στην αριστερή ιδεολογία. Αδογμάτιστος, ιδεολόγος και βαθιά δημοκράτης και ηθικός οικοδόμησε τη σπάνια προσωπικότητά του με υλικά που είναι σχεδόν δυσεύρετα στο σύγχρονο άνθρωπο.

Όταν οι άνθρωποι σταματούν να πιστεύουν στο Θεό, δεν είναι ότι δεν πιστεύουν πια τίποτα. Πιστεύουν στα πάντα.

Έκο και Φασισμός

Ο Έκο από μικρός βίωσε τις άσχημες και απάνθρωπες συνθήκες του πολέμου. Έμμεσα, συμμετείχε στην Αντίσταση κατά του Μουσολίνι. Ωρίμασε πρώιμα και συνειδητοποίησε το τέρας του Φασισμού και τις προεκτάσεις του.

Στο σπουδαίο έργο του, Περί Φασισμού και Πολέμου, αποτελούμενο από πέντε εκλαϊκευμένα δοκίμια, πραγματοποιεί εκτεταμένη αναφορά στον φασισμό της Ιταλίας του Μουσολίνι, κρίνοντάς τον ως «κοινωνικό» σε σχέση με τον φασισμό του Χίτλερ. Κατηγορεί ευθέως την εκκλησία, που συμμάχησε με τον Μουσολίνι, στρέφεται εναντίον του κλήρου και των κομμουνιστών που υπονόμευαν με τον ρόλο τους την Αντίσταση και την καταστολή του φασισμού. Επιπλέον, κάνει λόγο για διαφορές ανάμεσα στο Φασισμό της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Σοβιετική Ένωσης, αλλά τονίζει ότι κοινή συνισταμένη των τριών ήταν ο ολοκληρωτισμός. Ψέγει τον ρόλο των Μ.Μ.Ε. και εκφράζει μια ιδιαίτερη και ρηξικέλευθη άποψη, σχεδόν ανατρεπτική για τον πόλεμο και το φασισμό.

Θεωρεί, ότι ο φασισμός, ως ολοκληρωτικό καθεστώς δεν θα επιστρέψει στις μέρες μας, αλλά το πιο επικίνδυνο είναι οι φασιστικές, ρατσιστικές και μισαλλόδοξες απόψεις πολλών συνανθρώπων μας που εγκολπώνονται στη ψυχή τους. Όσο για τον πόλεμο, εκφράζει την άποψή του με μία παρομοίωση, διακρίνοντας τις διαφορές του πολέμου του παρελθόντος με τον σύγχρονο:

«Ο αλλοτινός πόλεμος  ήταν σαν μια παρτίδα σκάκι όπου όχι μόνο ο καθένας μπορούσε να στοχεύει στο να «φάει» όσα περισσότερα πιόνια του αντιπάλου μπορούσε, αλλά κυρίως να τον οδηγήσει (εκμεταλλευόμενος τον τρόπο με τον οποίο ακολουθούσε τους κανόνες) σε Ρουά Ματ. Αντίθετα, ο σύγχρονος πόλεμος είναι σαν μια παρτίδα σκάκι όπου και οι δύο παίκτες (παίζοντας στην ίδια σκακιέρα) «τρώνε» και μετακινούν πιόνια του ίδιου χρώματος (το παιχνίδι δεν παίζεται με πιόνια δύο χρωμάτων αλλά με μονόχρωμα). Είναι ένα παιχνίδι, αυτοαφανισμού.

Σήμερα μόνο οι ηλίθιοι κάνουν δικτατορίες με τανκς, από τη στιγμή που υπάρχει η τηλεόραση.

Έκο και Ελλάδα

Ο Ουμπέρτο Έκο είχε εκφράσει την τεράστια αγάπη του για την Ελλάδα πολλάκις. Λάτρευε και σεβόταν απεριόριστα, ιδίως την Αρχαία Ελλάδα, αγαπώντας ιδιαίτερα τον Αριστοτέλη. Το 1988, λίγες μέρες πριν κυκλοφορήσει το Εκκρεμές του Φουκώ επισκέφθηκε τη χώρα μας. Το είχε ξανακάνει  για έρευνα και για λόγους αναψυχής. Μάταια ευελπιστούσε όμως, ότι θα απολάμβανε το ταξίδι του.

Ο διάσημος Ιταλός δημοσιογράφος Ορέστε Ντελ Μπουόνο, δημοσίευσε πλήθος ανακριβειών για το επικείμενο βιβλίο του Έκο, προκαλώντας τον εκνευρισμό του Ιταλού στοχαστή τόσο για την έκταση της δημοσιότητας όσο και για την κίνηση αυτή.

Ο Έκο στην Ελλάδα απόλαυσε την καλή παρέα του Θεσσαλονικιού φίλου του και δημοσιογράφου, Θεόδωρου Ιωαννίδη, τον οποίο και «χρησιμοποίησε» ως μεταφραστή στις ποικίλες και πολλές συνομιλίες του. Μάλιστα, ο Ιωαννίδης έχει πει για τον καλό του φίλο:

Οι δυο τους επισκέφθηκαν αρχικά την Χαλκιδική και ο Έκο είχε την χαρά και την τιμή να δει από κοντά το μνημείο του Αριστοτέλη στα Στάγειρα. Η άποψη του Ιταλού στοχαστή για την πατρίδα μας ήταν το λιγότερο διθυραμβική. Η Ελλάδα ήταν η μήτρα της ευρωπαϊκής ιστορίας και κουλτούρας, κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού και η «αφετηρία όλων των πολιτισμών». Στην Ελλάδα, ο Έκο κατάφερε να βρει την γαλήνη και ηρεμία που επίμονα αναζητούσε. Ήπιε ρακί, γνώρισε υπέροχους ανθρώπους και, αν και άθεος, επισκέφθηκε το Άγιον Όρος με τη συνοδεία του καλού του φίλου Θεόδωρου.

Κωμικό είναι η κατανόηση του αντιφατικού. Χιούμορ είναι η υποψία γι’ αυτό.

Ο Έκο στο Άγιον Όρος

Η ιερά Μονή Βατοπεδίου ήταν η πρώτη Μονή που επισκέφθηκε ο Έκο. Εκεί είχε την ευκαιρία να δει από κοντά το εξαιρετικά σπάνιο έγγραφο του 13ου-14ου αιώνα -που ακόμα φυλάσσεται στην Μονή- τον κώδικα Γεωγραφία Κλαύδιου Πτολεμαίου, που ελάχιστοι είχαν την ευκαιρία να δουν από κοντά. Στη συνέχεια, επισκέφθηκε τις Μονές Σιμωνόπετρας και Ιβήρων.

Αρχικά, επισκέφθηκε την Μονή Σιμωνόπετρας, όπου συζήτησε με τους ιερομόναχους για τις αιρέσεις, θέμα που απασχόλησε κατόπιν και συγγραφικά τον Έκο. Εξέθεσε τις μοναδικές απόψεις του στους ιερείς και συνομίλησε μαζί τους και για το ζήτημα του αλάθητου του πάπα. Ιδιαίτερη συμπάθεια αισθάνθηκε για τον ιερομόναχο και μετέπειτα ηγούμενου της Μονής, Μοναχό Ελισαίο, την οποία και εξέφρασε ανοικτά προς το πρόσωπό του.

Τέλος, πριν αναχωρήσει για την Ιταλία, ο Έκο επισκέφθηκε και την Μονή Ιβήρων. Εκεί δοκίμασε την ρακί που είχαν φτιάξει οι μοναχοί, συνομίλησε μαζί τους και απόλαυσε την πνευματική κατάνυξη που προσέφερε το μοναστήρι.

Επίλογος

Αντί επιλόγου, θα προβληθεί η συνέντευξη που παρέθεσε ο Ουμπέρτο Έκο στον δημοσιογράφο Τέρενς Κουίκ και στον καθηγητή φιλοσοφίας Θεοδόση Πελεγρίνη, στο ίδρυμα Λάτση με θέμα τα Μ.Μ.Ε. (Από το αρχείο του Α. Λιάρου, μέσω του ANT1). Καλή απόλαυση:

Πηγή βίντεο

Πηγές αφιερώματος 1,2,3,4,5

 

Χάρης Αβραμίδης για την ομάδα του filologika.gr

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!

 

• Ελληνικά Γράμματα
• Ουμπέρτο Έκο
• σημειωτική