Νίκος Καζαντζάκης: Ένας οικουμενικός συγγραφέας

Στις 26 Οκτωβρίου 1957 αφήνει την τελευταία του πνοή ο Νίκος Καζαντζάκης, ίσως ο πιο αμφιλεγόμενος Έλληνας λογοτέχνης, που δέχτηκε σφοδρότατη κριτική για τα έργα του, κινδύνευσε με πολιτική δίωξη και αφορισμό εξαιτίας των πιστεύω του, αλλά κράτησε σταθερή στάση ως προς αυτά, μέχρι το τέλος. Λογοτέχνης πολυγραφότατος, δημιουργικός, αιρετικός και ιδεολόγος, ο οποίος πλέον έχει καταστεί  οικουμενικός και πανανθρώπινος. Στο κέντρο των γραφομένων του βρίσκεται η ζωή, ο άνθρωπος, η κοινωνική ισότητα, και φυσικά η θρησκεία. Φέτος, συμπληρώνονται 60 χρόνια από τη μέρα που έπαψε να ταλαιπωρείται. Αποχώρησε αξιοπρεπώς από τον επίγειο κόσμο, για να γράψει νέα έργα σε έναν κόσμο που δε θα τον έκρινε.

Ο Νίκος Καζαντζάκης και η πολυκύμαντη ζωή του

Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννιέται στις 18 Φεβρουαρίου 1883 (σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο ή στις 3 Μαρτίου βάσει νέου) στο Ηράκλειο Κρήτης, το οποίο -μαζί με το σύνολο του νησιού- τελούσε ακόμη υπό οθωμανική κατοχή. Πατέρας του ήταν ο Μιχάλης Καζαντζάκης, ένας έμπορος γεωργικών προϊόντων και κρασιού, καταγόμενος από τους Βαρβάρους -σημερινή τοποθεσία του Μουσείου Καζαντζάκη. Μητέρα του ήταν η Μαρία Χριστοδουλάκη με καταγωγή από το σημερινό Κρυονέρι του Ρεθύμνου.

 

Ήταν το πρώτο από τα 3 παιδιά της οικογένειας. Είχε δύο αδελφές, την Ελένη και την Αναστασία, ενώ ο αδελφός του, Γιώργος, πέθανε σε βρεφική ηλικία. Το 1889, όντας έξι ετών, θα μεταβεί οικογενειακώς στην Αθήνα, όπου θα διαμείνει για έξι μήνες, έως ότου το κλίμα στην Κρήτη να ομαλοποιηθεί, εξαιτίας μίας ακόμη αποτυχημένης απόπειρας απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζυγό.

Το 1897-8 η Κρήτη απελευθερώνεται πια και ο έφηβος πια Καζαντζάκης θα ταξιδέψει στη Νάξο, όπου θα φοιτήσει σε σχολείο Γάλλων μοναχών, γεγονός που τον έκανε να λατρέψει αργότερα τα γαλλικά. Θα ολοκληρώσει τη φοίτησή του στο γυμνάσιο του Ηρακλείου και θα εγκατασταθεί στην Αθήνα ως φοιτητής για σπουδές στη Νομική, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Θα λάβει, 4 χρόνια μετά, το πτυχίο του με άριστα και με την υπογραφή μάλιστα του Κωστή Παλαμά, ο οποίος διατελούσε τότε Γενικός Γραμματέας του Πανεπιστημίου.

Στη συνέχεια, θα μεταβεί στο Παρίσι για να συνεχίσει τις μεταπτυχιακές του σπουδές στη λογοτεχνία και στη φιλοσοφία, με καθηγητή τον Ερρίκο Μπερξόν, ο οποίος θα τον επηρεάσει βαθιά. Πριν από αυτά, θα προλάβει να αφήσει το στίγμα του, με το δράμα «Ξημερώνει» να βραβεύεται και να παίζεται στην Αθήνα, προκαλώντας αντιδράσεις.

”Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή.”

Ν. Καζαντζάκης: Τα χρόνια της ωριμότητας

Στο Παρίσι δίνει διαλέξεις για τον Ανρί Μπερξόν, μελετά και γοητεύεται απίστευτα από τον Νίτσε και ολοκληρώνει το δοκίμιο «Σπασμένες Ψυχές». Επίσης, ασπάζεται τον Τεκτονισμό και δημοσιογραφεί.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, αναλαμβάνει πρόεδρος της εταιρείας Διονύσιος Σολωμός-Ηρακλείου, τασσόμενος υπέρ της επικράτησης της δημοτικής γλώσσας στα σχολεία συγγράφοντας και σχετικό μανιφέστο. Στη συνέχεια, γράφει ένα δοκίμιο υπέρ του Ίωνα Δραγούμη, ερωτεύεται την Γαλάτεια Αλεξίου, μια Ηρακλειώτισσα διανοούμενη, την οποία θα παντρευτεί την επόμενη χρονιά (1911). Ξεκίνησε έτσι μια δύστροπη, δύσκολη και ανεπιτυχή σχέση, η οποία τελικά κατέληξε σε διαζύγιο.

Έναν χρόνο μετά, θα δώσει μια ακόμα διάλεξη για τον Μπερξόν, ενώ θα καταταγεί εθελοντικά στο στρατό, λαμβάνοντας αργότερα τον ρόλο ιδιαιτέρου στο γραφείο του Ελ. Βενιζέλου, με εντολή του ιδίου του Βενιζέλου. Ο Καζαντζάκης στο μεταξύ, διαβάζει αρκετά Δάντη, Βούδα, Όμηρο («οι τρεις δάσκαλοί μου», θα γράψει αργότερα) και το Ευαγγέλιο. Παράλληλα, το 1914 γνωρίζεται με τον Άγγελο Σικελιανό και μαζί θα ξεκινήσουν μια σειρά από ταξίδια ανά την Ελλάδα.

Ο Καζαντζάκης γενικά θα ταξιδέψει πολύ, είτε κατά μόνας, είτε με παρέα. Αρχικά, θα οδεύσουν μαζί με τον Σικελιανό στο Άγιο Όρος (1915), όπου θα μείνουν για 40 μέρες, θα διαβάσουν αρκετά και θα αποζητήσουν μια νέα θρησκεία, που θα τους εκφράζει.

Επιστρέφοντας, και πριν μεταβεί στη Θεσσαλονίκη, θα γράψει κάποια θεατρικά έργα, αναζητώντας παράλληλα ξυλεία, ένεκα του πολέμου. Εκεί, θα δει μπροστά στα μάτια του τα αγγλικά και γαλλικά στρατεύματα που βρίσκονταν στη χώρα ένεκα του πολέμου, θα διαβάσει Τολστόι, ενώ θα εντοπίσει στη θρησκεία περισσότερο νόημα, από ότι στη λογοτεχνία. Δύο χρόνια μετά (1917), ο Καζαντζάκης θα μεταβεί στην Πελοπόννησο για αναζήτηση κάρβουνου, θα γνωρίσει τον Γιώργο Ζορμπά, εργάτη ενός λιγνιτορυχείου πάνω στον οποίο θα στηρίξει την εικόνα του “Αλέξη” και θα γράψει για αυτόν το μυθιστόρημα «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά».

” Μην καταδέχεσαι να ρωτάς: «Θα νικήσουμε; Θα νικηθούμε;» Πολέμα! ”   Ασκητική.

Η μετέπειτα ζωή του Ν. Καζαντζάκη

Το 1918, ο Καζαντζάκης φιλοξενείται από τον πρόξενο της Ελλάδας στη Ζυρίχη της Ελβετίας. Θα μείνει για περίπου έναν χρόνο εκεί και θα περπατήσει στα χνάρια του μεγάλου του προτύπου, Νίτσε ενώ θα γνωρίσει την Έλλη Λαμπρίδου με την οποία θα αναπτύξει βαθιά σχέση. Όταν θα επιστρέψει (1919) ο Βενιζέλος θα τον διορίσει Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Περιθάλψεως με σκοπό τον επαναπατρισμό 150.000 Ελλήνων του Πόντου που διώχνονται από τους Μπολσεβίκους λόγω του κομμουνισμού.  Τον επόμενο χρόνο όμως, ο Καζαντζάκης θα βιώσει μια εξαιρετικά δυσάρεστη εμπειρία. Ο Ίων Δραγούμης πεθαίνει και ο κρητικός λογοτέχνης βυθίζεται στη θλίψη. Συγκλονίζεται. Σε συνδυασμό με την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές Νοεμβρίου (1920) φεύγει από το Υπουργείο και ταξιδεύει στο αγαπημένο του Παρίσι για να γράψει και να ξεχαστεί. Στη συνέχεια θα ταξιδέψει στη Γερμανία και θα γυρίσει στην Ελλάδα τον Φεβρουάριο του 1921. Όλα αυτά τα ταξίδια θα τα πραγματοποιήσει κάνοντας μεταφράσεις έργων τα οποία του αποφέρουν τα αναγκαία χρήματα. Μάλιστα, το 1922 θα λάβει προκαταβολή από τον εκδότη του για μια σειρά παιδικών βιβλίων και θα ταξιδέψει στην παρακμάζουσα μεσοπολεμική Βιέννη. Θα μελετήσει τον Φρόιντ, θα γράψει κάποια θεατρικά και θα ξεκινήσει να γράφει το μεγάλο του έργο «Ασκητική».

” Η Ελλάδα επιζεί ακόμα, επιζεί νομίζω μέσα από διαδοχικά θαύματα.”

 

Τα ταξίδια του Ν. Καζαντζάκη  

Μαθαίνει την ήττα των Ελλήνων στη Μικρά Ασία, εγκαταλείπει τις εθνικιστικές του απόψεις και εντάσσεται στους μη κομμουνιστές αριστερούς, ενώ παράλληλα μαθαίνει ρώσικα, ελπίζοντας κάποια στιγμή να ζήσει στη Ρωσία (τότε Σοβιετική Ένωση).

Την ερχόμενη χρονιά θα ολοκληρώσει την «Ασκητική» και θα εκκινήσει μια σειρά από ταξίδια. Αρχικά, θα μεταβεί στην Ιταλία, όπου θα γοητευτεί και εν τέλει ασπαστεί την διδασκαλία του Αγίου Φραγκίσκου για όλη του τη ζωή. Θα επιστρέψει για λίγο στην Αθήνα, θα ξεκινήσει το έπος του «Οδύσεια» και το  φιλοσοφικό έργο «Συμπόσιο». 

Στο μεταξύ θα πάρει διαζύγιο από την γυναίκα του, ενώ παράλληλα θα συλληφθεί για την έντονη πολιτική του δράση, αλλά θα παραμείνει κρατούμενος μόνο για 24 ώρες. Θα γνωρίσει την μελλοντική σύζυγό του Ελένη Σαμίου και θα ταξιδέψει στη Ρωσία ως ανταποκριτής του Ελεύθερου Λόγου. Στη συνέχεια, θα πάει στην Παλαιστίνη, Κύπρο, Ισπανία παίρνοντας συνέντευξη από τον δικτάτορα Πρίμο ντε Ριβέρα και στην Ιταλία θα πάρει συνέντευξη από τον ίδιο το Μουσολίνι. Θα ακολουθήσουν ταξίδια σε Παρίσι και Τσεχοσλοβακία με ενδιάμεσο σταθμό το ησυχαστήριό του στην Αίγινα. Πλέον έχει ολοκληρώσει τη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη σε ελληνική «τέρτσα ρίμα» σε 45 ημέρες!

” Η φυγή δεν είναι νίκη, τ’ όνειρο είναι τεμπελιά, και μόνο το έργο μπορεί να χορτάσει την ψυχή και να σώσει τον κόσμο.”

Τα επόμενα χρόνια και το τέλος της ζωής του Καζαντζάκη

Στα χρόνια που θα έλθουν ο Καζαντζάκης θα πραγματοποιήσει  πολλά ταξίδια ακόμα, θα παντρευτεί την αγαπημένη του Ελένη, θα γνωριστεί με τον ελληνορουμάνο Παναϊτ Ιστράτι με τον οποίο θα συμπράξουν αρχικά για την πνευματική και πολιτική αναγέννηση της Σοβιετικής Ένωσης και αργότερα θα χωριστούν για πάντα λόγω ιδεολογικοπολιτικών διαφορών και διώξεων που ευτυχώς ο Καζαντζάκης θα γλυτώσει. Θα ολοκληρώσει την «Οδύσεια», τον «Ζορμπά», θα ζήσει τα Δεκεμβριανά, θα γίνει Υπουργός και θα παραιτηθεί. Θα γράψει πολλά έργα, τα οποία θα εκδοθούν σε πολλές χώρες αλλά στην Ελλάδα θα περάσουν πολλά έτη πριν μπουν στα ράφια των ελληνικών βιβλιοπωλείων. Το 1952 σε ένα ταξίδι στο Παρίσι θα αποκτήσει έκζεμα στο πρόσωπο, το οποίο θα του δημιουργήσει μόλυνση και θα χάσει λίγο καιρό μετά την όραση από το δεξί του μάτι. Η υγεία του θα κλονιστεί τελείως λίγα χρόνια μετά. Θα μεταβεί το 1957 στην Κίνα και λόγω οιδήματος στο χέρι από εμβόλιο θα πάθει γάγγραινα στο χέρι. Θα μεταβεί στο Φράιμπουργκ -έχοντας χάσει νωρίτερα το Νόμπελ λογοτεχνίας αλλά όχι το Βραβείο Ειρήνης, όπου θα διαγνωστεί με λευχαιμία. Θα καταλήξει στην πανεπιστημιακή κλινική του Φράιμπουργκ, μην έχοντας προλάβει να τον αποχαιρετήσει ο πολύ καλός του φίλος, ο Αλβέρτος Σβάιτσερ. Η σωρός του θα εκτεθεί στο Μητροπολιτικό Ναό του Ηρακλείου σε λαϊκό προσκύνημα με τον κόσμο την ημέρα της νεκρώσιμης ακολουθίας να τον συνοδεύει ως τα Ενετικά Τείχη. Αργότερα, θα τυπωθεί πάνω στο τάφο του κατόπιν εντολής του :

 ”Δεν ελπίζω τίποτα. Δεν φοβάμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος. ”

Το έργο του Καζαντζάκη

Ο Νίκος Καζαντζάκης εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά γράμματα το 1906 με δοκίμια και άλλα κείμενα σε περιοδικά. Ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου. Πολυγραφότατος και δημιουργικός έγραψε ποίηση, όπως η «Οδύσεια» με τους 33.333 στίχους (ο συνεχής αριθμός 33 συμβολίζει την ηλικία θανάτου του Χριστού) και οι «Τερτσίνες». Επίσης, έγραψε πάμπολλα μυθιστορήματα, όπως: «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», «Ο Καπετάν Μιχάλης», «Ο Τελευταίος Πειρασμός», «Ο Φτωχούλης του Θεού», «Αναφορά στον Γκρέκο» κ.ά. Επιπλέον, ασχολήθηκε και με αρκετά θεατρικά έργα, και τραγωδίες όπως: «Προμηθέας Πυρφόρος», «Προμηθέας Δεσμώτης», «Προμηθέας Λυόμενος», «Οδυσσέας», «Χριστός» κ.ά. Ασχολούμενος με τον τομέα της φιλοσοφίας έγραψε σημαντικά έργα, όπως η «Ασκητική» και το «Συμπόσιον». Ακόμη, έκανε πολλές μεταφράσεις, όπως «Η Θεία Κωμωδία» του Δάντη, και διασκεύασε μεγάλο αριθμό παιδικών βιβλίων. Τα ταξιδιωτικά του έργα αναφέρονται στην Ιταλία, Αίγυπτο, Σινά, Παλαιστίνη, Κύπρο, Πελοπόννησο, Ισπανία, Αγγλία, Ρωσία, Ιαπωνία-Κίνα.

«Ο Κομμουνισμός» του Καζαντζάκη  

Ο Καζαντζάκης δεν είχε ποτέ στόχο να ασχοληθεί με την πολιτική. Ήταν φύσει και θέσει θεωρητικός. Εν αντιθέσει με τον φίλο του Γληνό, διαμόρφωσε μια πλουραλιστική και σύνθετη ιδεολογία σχοινοβατούσα μεταξύ σοσιαλισμού και μη κομμουνιστικής αριστεράς. Μάλιστα μεταπήδησε κάποια στιγμή στη ζωή του από τις εθνικιστικές τάσεις που είχε σε καθαρά επαναστατικές κομμουνιστικές αντιλήψεις. 

Επηρεάστηκε βαθιά από τον Μαρξ αλλά πολύ περισσότερο από τον Λένιν και το Νίτσε, τον οποίο θαύμασε, ύμνησε και του αφιέρωσε πολλές μελέτες. Συγγραφικά ήταν ατομιστής αλλά πολιτικά ήταν ανθρωπιστής. Η κύρια και παράλληλα σφοδρότατη κριτική που δέχθηκε τόσο από τον Βασίλη Ρώτα εκδότη τότε της «Αυγής» όσο και από την πρώην γυναίκα του Γαλάτεια (αργότερα σύζυγος κομμουνιστή διανοούμενου) ήταν ότι ακριβώς δεν διατήρησε μια σταθερή ιδεολογική γραμμή και ότι ουσιαστικά δεν παραδέχτηκε ποτέ το αν υπήρξε κομμουνιστής. Η κριτική απέναντί του πολλές φορές τον κινούνταν σε προσωπικό επίπεδο και ενισχυόταν ιδιαίτερα όταν ο Καζαντζάκης επισκεπτόταν τη Σοβιετική Ένωση μην έχοντας καθαρή κομμουνιστική ταυτότητα. Για τον λόγο αυτό χαρακτηρίστηκε τόσο ως ακραίος κομμουνιστής όσο και άκρα αριστερός.

Ωστόσο, η σφοδρή κριτική του Ρώτα δεν ήταν ανεδαφική. Ο Καζαντζάκης στο έργο του «Οδύσεια», σύμφωνα με τους θεωρητικούς της εποχής και δη τον μαθητή του και βιογράφο του -μετέπειτα- Πρεβελάκη προβάλλει έναν ηρωικό και εν κατακλείδι απορριπτέο μηδενισμό. Η «Οδύσεια» προβάλλει το κενό μην αφήνοντας την ελπίδα να φανεί μήτε την αισιοδοξία. Επομένως, λαμβάνοντας υπόψιν τόσο το έργο αυτό όσο και τις επιρροές από Λένιν και Νίστε συν ότι ο Καζαντζάκης δεν διατήρησε σταθερή ατόφια ιδεολογία αλλά κάποια στιγμή μεταπήδησε στον κομμουνισμό προκύπτει το συμπέρασμα ότι η κριτική που δέχτηκε δεν ήταν παράλογη αλλά βέβαια ούτε δικαιολογημένη στο βαθμό που του ασκήθηκε.

 ”Δεν υπάρχουν ιδέες, υπάρχουν μονάχα άνθρωποι που κουβαλούν τις ιδέες, κι αυτές παίρνουν το μπόι του ανθρώπου που τις κουβαλάει.”

«Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται»
Το μανιφέστο δικαιοσύνης και η επίθεση της Εκκλησίας

Με το έργο του «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται ουσιαστικά ο Καζαντζάκης θίγει το πρόβλημα δικαίου και αδίκου. Πρόκειται για ένα τόσο ηθικοδιδακτικό όσο και καλλιτεχνικό έργο στο οποίο αφενός θίγεται το θέμα της προσφυγιάς, αλλά συνδέεται με τα Πάθη του Χριστού και δημιουργείται ένα κράμα ηθογραφικών στοιχείων και μηνυμάτων υπέρ της δικαιοσύνης.

Ο Καζαντζάκης κατά βάθος επιδιώκει να ψέξει το αμοραλιστικό και κατακερματισμένο κοινωνικό γίγνεσθαι, όπου οι κακοί ευτυχούν και οι καλοί δυναστεύονται. Τάσσεται υπέρ της υποταγής στον κανόνα της δικαιοσύνης, της κοινωνικής ισότητας από όλους. Με το αποκορύφωμα της σταύρωσης του Μανολιού, ο Καζαντζάκης «υψώνει την δικαιοσύνη σε σωκρατική αρετή» (κατά τον Π. Τζερμιά). Μόνο με την επικράτηση ηθικών αξιών θα υπάρξει ισότητα. Δηλαδή, εισηγείται ένα προσωπικό νέο κοινωνικό Ευαγγέλιο.

Παρ’ όλα αυτά ο κρητικός λογοτέχνης κατάφερε να συγκεντρώσει τα βέλη τόσο από ανθρώπους του πνεύματος εκείνης της εποχής όσο και από την Εκκλησία. Ο ίδιος υποστήριξε ότι αναζήτησε τον αρχέγονο χριστιανισμό, τα πρωταρχικά στοιχεία που είχε ο Χριστός, όπως δύναμη και θέληση που οδηγεί στην επικράτηση του δικαίου. Όμως, μέσω του συγκεκριμένου έργου, αλλά και άλλων πολλών δημιουργημάτων του έθιξε το θρησκευτικό αίσθημα και οδηγήθηκε σε υπέρμετρα χριστιανικές απόψεις, σύμφωνα με την Εκκλησία, η οποία, παρά το γεγονός ότι απαγόρευσε την έκδοση των έργων του και είχε την πρόθεση να τον αφορίσει,  ωστόσο εν τέλει δεν το έπραξε.

” Δεν τον φοβάμαι τον Θεό, αυτός καταλαβαίνει και συχωρνάει. Τους ανθρώπους φοβάμαι. Αυτοί δεν καταλαβαίνουν και δε συχωρνούν. ”  Αναφορά στον Γκρέκο.

Με λίγα λόγια

Ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν ένας αμφιλεγόμενος λογοτέχνης. «Αιρετικός», μα ιδεολόγος, που έμεινε πιστός στα πιστεύω του ως το τέλος της ζωής του, μη αποδεχόμενος καμία πολιτική ετικέτα. Εξέδωσε πλήθος έργων, ασχολήθηκε με το θέατρο και τη φιλοσοφία. Πέρασε δύσκολα, ανέλαβε θέσεις ευθύνης, κατηγορήθηκε και από κάποιους μισήθηκε, ενώ από άλλους αγαπήθηκε. Έγινε οικουμενικός λογοτέχνης και το έργο του διαβάζεται ακόμα και σήμερα, αλλά με υποκειμενική ματιά κάθε φορά.

Παρακάτω ακολουθούν δύο βίντεο. Στο πρώτο υπάρχουν αποσπάσματα από την «Ασκητική», ενώ στο δεύτερο υπάρχουν συγκεντρωμένα όλα τα αποφθέγματά του. Καλή απόλαυση.

Πηγή

Άλλες πηγές 1, 2, 3    και  Παύλος Τζερμιάς, Ο «πολιτικός» Νίκος Καζαντζάκης Αυτός ο άγνωστος διάσημος, εκδ. Σιδέρης, 2010.

 

Χάρης Αβραμίδης για την Ομάδα του filologika.gr

---

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!

• Αλέξης Ζορμπάς
• Ασκητική
• αφιέρωμα