Νίκος Γκάτσος: Όταν η ποίηση συνάντησε τη μελωδία
Νίκος Γκάτσος: Όταν η ποίηση συνάντησε τη μελωδία
Τα πρώτα χρόνια, οι επιρροές, η Αμοργός…
Ο πιο μελωδικός από τους Έλληνες ποιητές γεννήθηκε στην Ασέα της Αρκαδίας (Χάνια Φραγκόβρυσης) στις 8 Δεκεμβρίου του 1911 (30 Απριλίου 1915 κατ’ άλλους). Μεγάλωσε μέσα σε αγροτική οικογένεια και ήταν γιος του Γεωργίου Γκάτσου και της Βασιλικής Βασιλοπούλου. Ο πατέρας του ήταν από τους πρώτους που ακολούθησαν τον δρόμο της μετανάστευσης για την Αμερική. Δυστυχώς, όμως, η μοίρα είχε άλλα σχέδια και πέθανε από πνευμονία μέσα στο πλοίο του πηγαιμού. Η σορός του ρίχτηκε στον Ατλαντικό ωκεανό και ο Νίκος έμεινε ορφανός από πατέρα σε ηλικία 5 ετών. Σε αρκετά μελλοντικά στιχουργήματά του λανθάνει η αίσθηση ενός ταξιδιού που μένει ανολοκλήρωτο και η προσμονή ενός ταξιδιώτη που δεν πατάει στη στεριά…
Τ’ αστέρι του βοριά θα φέρει ξαστεριά
Μα πριν φανεί μες απ’ το πέλαγο πανί
Θα γίνω κύμα και φωτιά
Να σ’ αγκαλιάσω ξενιτιά.
Και συ χαμένη μου πατρίδα μακρινή
Θα μείνεις χάδι και πληγή
Σαν ξημερώσει σ’ άλλη γη.
Νίκος Γκάτσος – Μάνος Χατζιδάκις
Ο Νίκος, τελειώνοντας το Δημοτικό της Ασέας, συνεχίζει τις γυμνασιακές του σπουδές στην Τρίπολη. Εκεί έρχεται σε επαφή με διάφορες μορφές Τέχνης, τη λογοτεχνία, το θέατρο, τον κινηματογράφο αλλά και με τις μεθόδους αυτοδιδασκαλίας ξένων γλωσσών. Η φιλομάθειά του τον ωθεί να μάθει μόνος του την αγγλική και τη γαλλική γλώσσα, να μελετήσει σε βάθος τον Κωστή Παλαμά και τον Διονύσιο Σολωμό και να εντρυφήσει στο δημοτικό τραγούδι. Επιπλέον, από την εφηβική του ηλικία ξεκινά να παρακολουθεί τα νέα ρεύματα στην ευρωπαϊκή ποίηση, τα οποία άρχισαν να τον γοητεύουν ιδιαιτέρως.
Το 1930 εγκαθίσταται στην Αθήνα, μαζί με τη μητέρα του και την κατά δύο χρόνια μικρότερη αδερφή του Ντίνα, και γράφεται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου σπουδάζει φιλολογία. Έρχεται σε επαφή με τους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής και αρχίζει να γράφει τα πρώτα του ποιήματα σε κλασικό ύφος. Δημοσιεύει στα περιοδικά Νέα Εστία και Ρυθμός. Παράλληλα, επιδίδεται και στη συγγραφή κριτικών σημειωμάτων, τα οποία εκδίδονται στα περιοδικά Μακεδονικές Ημέρες, Ρυθμός και Τα Νέα Γράμματα. Αργότερα θα συνεργαστεί με τα Καλλιτεχνικά Νέα και τα Φιλολογικά Χρονικά.
Ορόσημο στη ζωή και τη συγγραφική του πορεία θα σταθεί η γνωριμία του με τον Οδυσσέα Ελύτη, το 1936. Ο Ελύτης του συστήνει το ρεύμα του υπερρεαλισμού και μαζί με αυτόν έναν διαφορετικό ποιητικό κόσμο, στον οποίο ο Γκάτσος αφιερώνεται και γράφει τη μία και μοναδική ποιητική συλλογή που εξέδωσε, την Αμοργό. Η Αμοργός γράφεται μέσα στα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής και εκδίδεται το 1943, δημιουργώντας έναν νέο λυρισμό και έναν νέο συνδυασμό στους συνειρμούς και στις εικόνες. Αποτελεί ακόμη και σήμερα κορυφαία έκφραση και δημιουργία του υπερρεαλισμού, που σημάδεψε τη σύγχρονη ελληνική ποίηση.
Δεν ωφελεί το παράπονο
Ίδια πάντα θα ’ναι η ζωή με το σουραύλι των φιδιών στη
χώρα των φαντασμάτων
Με το τραγούδι των ληστών στα δάση των αρωμάτων
Με το μαχαίρι ενός καημού στα μάγουλα της ελπίδας
Με το μαράζι μιας άνοιξης στα φυλλοκάρδια του γκιώνη
Νίκος Γκάτσος, Αμοργός
«Μνημειώδες έργο του νεοελληνικού ποιητικού λόγου», χαρακτήρισε την Αμοργό ο Μάνος Χατζιδάκις, «επειδή περιέχει βαθύτατα την ελληνική παράδοση χωρίς να την εκμεταλλεύεται, ενώ περιέχει και όλη την ευρωπαϊκή θητεία του Μεσοπολέμου». Ο Γκάτσος θα γράψει άλλα τρία ποιήματα, το Ελεγείο (1946), τον Ιππότη και τον θάνατο (1947) και το Τραγούδι του παλιού καιρού (1963), το οποίο αφιέρωσε στον Γιώργο Σεφέρη. Τα δύο πρώτα θα συμπεριληφθούν στην Αμοργό από το 1969 και εξής.
Αυτός ο μαύρος τόπος
Θα πρασινίσει κάποτε.
Το σιδερένιο χέρι του Γκετς θ’ αναποδογυρίσει τ’ αμάξια
Θα τα φορτώσει θημωνιές από κριθάρι και σίκαλη
Και μες στους σκοτεινούς δρυμούς με τις νεκρές αγάπες
Εκεί που πέτρωσε ο καιρός ένα παρθένο φύλλο
Στα στήθια που σιγότρεμε μια δακρυσμένη τριανταφυλλιά
Θα λάμπει ένα άστρο σιωπηλό σαν ανοιξιάτικη μαργαρίτα.
Νίκος Γκάτσος, ο Ιππότης και ο θάνατος
Μεταφραστής του Λόρκα, η γνωριμία με τον Μάνο και τη μουσική…
Όπως και ο Ελύτης, ο Γκάτσος αρχίζει να μεταφράζει ποιήματα του Lorca, τα οποία εκδίδονται από το περιοδικό Νέα
Γράμματα. Μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς και καθώς η κατάσταση στην Ελλάδα αρχίζει να ομαλοποιείται, ο Νίκος έρχεται σε επαφή με τον μουσικοσυνθέτη Μάνο Χατζιδάκι. Τότε ξεκινά μία συνεργασία και μία φιλία που θα κρατήσει μέχρι και το τέλος της ζωής του. Η μελωδία εναρμονίζεται με τους στίχους και οι στίχοι με τη μελωδία σε ένα αξεχώριστο σύνολο. Το πρώτο τραγούδι που γράφει μαζί με τον Μάνο είναι το Χάρτινο το φεγγαράκι, που γράφτηκε το ’48, για την παράσταση του Τένεσι Ουίλιαμς, Λεωφορείον ο Πόθος και ερμηνεύτηκε από τη Μελίνα Μερκούρη, αλλά εκδόθηκε στη δισκογραφία μία δεκαετία αργότερα. Τότε ο Γκάτσος κατανόησε τη σχέση του τραγουδιού με τα πνευματικά δικαιώματα και ότι μπορούσε και να βιοπορίζεται από αυτή τη δουλειά.
Χάρτινο το φεγγαράκι
Ψεύτικη η ακρογιαλιά
Αν με πίστευες λιγάκι
θα’ σαν όλα αληθινά.
Δίχως τη δική σου αγάπη
γρήγορα περνά ο καιρός
Δίχως τη δική σου αγάπη
είναι ο κόσμος πιο μικρός.
Νίκος Γκάτσος – Μάνος Χατζιδάκις
Ακολούθησαν συνεργασίες και με άλλους συνθέτες, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Δήμος Μούτσης, ο Λουκιανός Κηλαηδόνης.
Με τ’ αστεράκι της αυγής
στο παραθύρι σου να βγεις
κι αν δεις καράβι του νοτιά
να ’ρχεται από την ξενιτιά
στείλε με τ’ άσπρα σου πουλιά
χιλιά γλυκά φιλιά.
Νίκος Γκάτσος – Μίκης Θεοδωράκης
Ο Γκάτσος φαινόταν βλοσυρός, αλλά στην πραγματικότητα ήταν άνθρωπος με χιούμορ και ζεστή καρδιά. Συνδεόταν συναισθηματικά με τους συνεργάτες του και, παρότι δεν παρενέβαινε ποτέ στη δουλειά των τραγουδιστών, είχε αναπτύξει φιλία με αρκετούς από αυτούς. Αγαπούσε πολύ τη Νάνα Μούσχουρη, τον Μανώλη Μητσιά και τον Γιώργο Μαρίνο. Επίσης, είχε φιλία με τον Σωτήρη Μουστάκα και τη γυναίκα του Μαρία Μπονέλου. Με τον Σταύρο Ξαρχάκο συνεργάστηκε και έγραψε τους στίχους για το τραγούδι Το δίχτυ στα πρότυπα του ρεμπέτικου ακούσματος, για την ταινία με τον τίτλο Ρεμπέτικο. Το τραγούδι μπορεί να μην υπάγεται στα καθαρόαιμα ρεμπέτικα, καθώς ξεφεύγει από το ύφος τους, αλλά προσιδιάζει σε αυτό το είδος με ένα περισσότερο ποιητικό στυλ. Με την ποιητική του δεξιοτεχνία ο Γκάτσος μιλά για τα ανθρώπινα ατοπήματα, τα αναπόφευκτα λάθη που μπορεί να εγκλωβίσουν ψυχικά τον άνθρωπο σαν βρόχια ενός διχτυού. Το μήνυμα του ποιητή είναι σαφές, μία προτροπή εγρήγορσης, ενδυνάμωσης και προσωπικής πρωτοβουλίας, ως μοναδικά στοιχεία με τα οποία μπορεί να βγει ο άνθρωπος από αυτά τα αδιέξοδα και να προχωρήσει. Από τότε μέχρι και σήμερα το τραγούδι αυτό έχει τραγουδηθεί από υπέροχες φωνές, έχει αγαπηθεί ιδιαιτέρως από τον κόσμο και θεωρείται ένα από τα πιο διαχρονικά τραγούδια του ελληνικού ρεπερτορίου.
Κάθε φορά που ανοίγεις δρόμο στη ζωή
μην περιμένεις να σε βρει το μεσονύχτι
Έχε τα μάτια σου ανοιχτά βράδυ πρωί
γιατί μπροστά σου πάντα απλώνεται ένα δίχτυ.
Αν κάποτε στα βρόχια του πιαστείς
Κανείς δε θα μπορέσει να σε βγάλει
Μονάχος βρες την άκρη της κλωστής
Κι αν είσαι τυχερός ξεκίνα πάλι.
Νίκος Γκάτσος – Σταύρος Ξαρχάκος
“Έγραψε μοναδικά τραγούδια.
Όλα τα ακριβά στοιχεία της ποίησής του
τα ’κανε στίχους που κινητοποίησαν
τη ναρκοθετημένη νεοελληνική ευαισθησία,
έτσι όπως κοιμόταν αναίσθητη
μες στην απέραντη αισθηματολογία
των στιχουργών και των επιθεωρησιογράφων.”
Μάνος Χατζιδάκις
Δυο λόγια σου ’πα τότε…
Το 1975 γνωρίζει την Αγαθή Δημητρούκα, συγγραφέα, στιχουργό και μεταφράστρια, η οποία θα τον συντροφέψει μέχρι και το τέλος της ζωής του. Ο Γκάτσος έγραφε, έγραφε ακατάπαυστα. Μετά τους Μύθους μιας γυναίκας, που έγραψε για τη Νάνα Μούσχουρη, το 1988, άρχισε να κουράζεται. Το τελευταίο τραγούδι αυτού του άλμπουμ, το Ήρωες και θύματα, το έγραψε η Αγαθή ως δώρο για τον αγαπημένο της, αλλά και για να τον εμψυχώσει. Ο Γκάτσος έλεγε: Αυτό το τραγούδι είναι της Αγαθής.
Πίσω απ’ το φεγγάρι το γεμάτο
κρύβεται συχνά εν’ αδειανό,
Κάνει τις καρδιές μας άνω κάτω
και ξαναγυρνά στον ουρανό.
Πίσω απ’ την αλήθεια κάποιο ψέμα
κρύβεται συχνά φαρμακερό
κι όσο βαφτιζόμαστε στο αίμα
λέμε πως νικάμε τον καιρό.
Ήρωες και θύματα πάμε χέρι χέριꞏ
Όλα τα νομίσματα
όλα έχουν δυο πλευρές.
Αγαθή Δημητρούκα – Μάνος Χατζιδάκις
Το 1989 επανήλθε στη στιχουργική γράφοντας τους Αντικατοπτρισμούς. Γνωστά από το άλμπουμ αυτό, το Τραγούδι του δρόμου, οι Τρεις απαντήσεις και η Προσευχή του ακροβάτη. Ο Γκάτσος έφυγε από τη ζωή στις 12 Μαΐου του 1992 από καρκίνο των χοληφόρων οδών. Δύο χρόνια μετά έφυγε και ο Μάνος… Είναι από τους ποιητές που άφησαν πίσω τους μία τεράστια σε ποσότητα και ποιότητα παρακαταθήκη στίχων. Ο Γκάτσος μιλούσε και μιλάει μέσα από την ανεξάντλητη δουλειά του. Όλες οι συναισθηματικές αποχρώσεις, λεπτές και τραχιές, ο έρωτας, η αγάπη, η πίκρα, το μαράζι, ο καημός, ο πόνος, το ψυχικό αδιέξοδο, το πάθος που οδηγεί ακόμη και στον φόνο (Ο Γιάννης ο φονιάς…) διαπνέουν τα στιχουργήματά του, καταδεικνύοντας ότι η τέχνη βρίσκει δρόμους να διοχετεύει όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα και πάθη και να τα μετουσιώνει σε δημιουργία.
Ίσως αυτή να είναι και μία πρόταση ζωής και δράσης στη σημερινή εποχή, κατά την οποία τα περιστατικά βίας αυξάνονται με ραγδαίο ρυθμό και καταλήγουν πολύ συχνά σε εγκλήματα. Ίσως αυτοί οι ποιητές που έζησαν τη φρίκη του πολέμου και της στρατιωτικής βίας, τη στέρηση και την ανασφάλεια της ζωής, μέσα στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, και κατάφεραν, μέσα από τον αποτροπιασμό, να ξαναδούν την ομορφιά και τη φωτεινότητά της, αυτό να προσπαθούν να μας πουν. Ίσως αν αρχίσουμε να ξανακούμε τους στίχους αυτούς, να μπορέσουμε να αφουγκραστούμε αυτό το τόσο απλό, αλλά συνάμα και τόσο δύσκολο να το συμπεριλάβουμε βαθιά και ουσιαστικά μες στην ψυχή μας, απόφθεγμα του Νίκου Γκάτσου. Ας προσπαθήσουμε – εμείς -αυτά τα δυο λόγια να τ’ ακούσουμε…
Δυο λόγια σου ’πα τότε
Μα δεν τ’ άκουσες
Αγάπη ειν’ η ζωή και αγάπη μόνο
ΠΗΓΕΣ
- Ο άγνωστος Νίκος Γκάτσος μέσα από τις αφηγήσεις της Αγαθής Δημητρούκα | LiFO
- Νίκος Γκάτσος – Βιογραφία – Σαν Σήμερα .gr (sansimera.gr)
- Νίκος Γκάτσος – Βικιπαίδεια (wikipedia.org)
- Νίκος Γκάτσος: Μονάχος βρες την άκρη της κλωστής κι αν είσαι τυχερός ξεκινά πάλι (dinfo.gr)
- Νίκος Γκάτσος, Αμοργός, εκδ. Πατάκη
- Vitti Mario, Ιστορία της Νεοελληνικής Γραμματείας
Μαρία Κασιμάτη για την Ομάδα του filologika.gr
Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!
Η Ομάδα του filologika.gr
Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!