Μενέλαος Λουντέμης: Ο ρεαλιστής με τη λυρική ματιά
Μενέλαος Λουντέμης: Ο ρεαλιστής με τη λυρική ματιά
Φωτογραφία του συγγραφέα σε νεαρή ηλικία
Ο Μενέλαος Λουντέμης (πραγματικό όνομα Δημήτριος Βαλασιάδης) γεννήθηκε στην Αγία Κυριακή της Μικράς Ασίας, στις 14 Ιανουαρίου του 1912 (ή 1906) και πέθανε στην Αθήνα, στις 22 Ιανουαρίου του 1977. Στην Ελλάδα έφτασε, μαζί με την οικογένειά του, με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, σε ηλικία 11 ετών, και εγκαταστάθηκε αρχικά στην Αίγινα και κατόπιν στο χωριό Εξαπλάτανος της Έδεσσας. Το υδάτινο περιβάλλον του ποταμού Εδεσσαίου και συγκεκριμένα ο παραπόταμος Λούντος ή Λουδίας τον ενέπνευσε για το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο, Λουντέμης.
Έλα κοντά μου.
Δεν είμαι η φωτιά.
Τις φωτιές τις σβήνουν τα ποτάμια.
Τις πνίγουν οι νεροποντές.
Τις κυνηγούν οι βοριάδες.
Δεν είμαι η φωτιά.
Έλα κοντά μου.
Δεν είμαι ούτε ο άνεμος.
Τους ανέμους τους κόβουν τα βουνά.
Τους βουβαίνουν τα λιοπύρια.
Τους σαρώνουν οι κατακλυσμοί.
Δεν είμαι ο άνεμος.
Εγώ δεν είμαι παρά ένας κουρασμένος στρατολάτης,
ένας αποσταμένος περπατητής
που ακούμπησε στη ρίζα μιας ελιάς
ν’ ακούσει το τραγούδι των γρύλλων.
Κι αν θέλεις
έλα να τ’ ακούσουμε μαζί.
Ερωτικό κάλεσμα (Μελοποίηση Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας)
Παρότι προερχόταν από εύπορη οικογένεια, με τον Μεγάλο Ξεριζωμό οι γονείς του έχασαν τα πάντα. Έτσι, ο Δημήτρης άρχισε να εργάζεται σκληρά από νεαρή ηλικία ως λούστρος, λαντζέρης, ψάλτης και επιστάτης στα έργα του ποταμού Λουδία. Όσον αφορά τη φοίτησή του στο Γυμνάσιο, δεν κατόρθωσε να την ολοκληρώσει, καθώς η πολιτική του στράτευση και δράση στον χώρο της Αριστεράς, είχε ως τίμημα την αποβολή του από όλα τα Γυμνάσια της χώρας.
Στα ελληνικά γράμματα πρωτοεμφανίστηκε σε νεαρή ηλικία δημοσιεύοντας ποιητικές συλλογές στην «Αγροτική Ιδέα» της Έδεσσας (1927 – 1928), τις οποίες υπέγραφε με το πραγματικό του όνομα, Δημήτριος Βαλασιάδης, ενώ αργότερα άρχισε να στέλνει διηγήματα και ποιήματα και στο περιοδικό «Νέα Εστία» (1930). Στο διήγημα «Μια νύχτα με πολλά φώτα κάτω
Από τη βράβευση του Μ. Λουντέμη
από μια πόλη με πολλά αστέρια» (1934) χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο. Το 1938 βραβεύθηκε με το «Κρατικό βραβείο Πεζογραφίας» για τη σειρά διηγημάτων «Τα πλοία δεν άραξαν» και με τη «Χρυσή Δάφνη Πανευρώπης» το 1951.
Χαρακτηρίστηκε ως ο Μαξίμ Γκόρκι της Ελλάδας, από τον Ρώσο ιδρυτή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, εξαιτίας της ρεαλιστικής απεικόνισης της σκληρής πραγματικότητας και των έντονων κοινωνικών ανισοτήτων στα έργα του. Ανήκει άλλωστε στη γενιά των λογοτεχνών του Μεσοπολέμου που στράφηκαν στον κοινωνικό ρεαλισμό. Ωστόσο, η πένα του συνιστά ένα κράμα λυρισμού, αισθαντικότητας, συμβολισμών αλλά και βιογραφικών στοιχείων. Όλα αυτά συνθέτουν το προσωπικό του ύφος.
Κάτι μοσκοβόλησε εκεί κοντά. Άπλωσε το χέρι του. Ήταν μια αγράμπελη. Τώρα τη νύχτα η μοσκοβολιά της ήταν πιο δυνατή. Αγράμπελη… Δάγκασε σκληρά και κλαίοντας το χέρι του. Αγράμπελη… να μην το μάθει κανείς. Μπορούσε να πέσει απ’ τον καταρράχτη. Τα μάτια της σου έκοβαν την ανάσα! Αγράμπελη… Όχι δε θα το μάθει κανείς. Έπεσε κάτω και δάγκασε τα χόρτα. Ήταν αρμυρά και ζεστά απ’ τα δάκρυά του. Τώρα έδωσε μια πιο γερή δαγκωματιά στο χέρι του. Όχι, δε θα το μάθει κανείς!
Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα
Έπειτα από αλλεπάλληλες μετακινήσεις κατορθώνει το 1938 να φτάσει στην Αθήνα, όπου θα γνωριστεί με αριστερούς διανοούμενους της εποχής του, τον Κώστα Βάρναλη, τον Άγγελο Σικελιανό, τον Μιλτιάδη Μαλακάση. Ο τελευταίος μάλιστα θα του βρει δουλειά στην «Αθηναϊκή Λέσχη», όπου διορίζεται τελικά ως βιβλιοθηκάριος. Έτσι, ο Μενέλαος θα μπορέσει να ανασάνει οικονομικά. Η στενή φιλία του με τον καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών Δημήτρη Βέη τού δίνει τη δυνατότητα παρακολούθησης μαθημάτων στις παραδόσεις του ως ακροατής, μια και, όπως προαναφέρθηκε, οι πολιτικές τους πεποιθήσεις σε συνδυασμό με την οικονομική του ανέχεια κατέστησαν αδύνατη την αποφοίτησή του από το Γυμνάσιο. Ως λογοτέχνης, όμως, έχει μεγάλη απήχηση στο αναγνωστικό κοινό και σημειώνει συγγραφικές επιτυχίες. Την ίδια εποχή θα γίνει μέλος της «Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών» με πρόεδρο τότε τον Νίκο Καζαντζάκη.
Στα χρόνια της Κατοχής εντάσσεται στο ΕΑΜ, όπου διετέλεσε γραμματέας της οργάνωσης των διανοούμενων. Κατά τον Εμφύλιο πόλεμο συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε θάνατο για εσχάτη προδοσία. Η θανατική του καταδίκη δεν εκτελείται ποτέ. Αντ’ αυτού μεταφέρεται μαζί με τον Γ. Ρίτσο, τον Μ. Θεοδωράκη, τον M. Κατράκη, τον Θ. Κορνάρο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στον Άι Στράτη αρχικά και στη Μακρόνησο αργότερα.
Η Τραγωδία τούτη είχε αυτή την καινοτομία: ότι δεν υπήρχε χορός. Όλοι ήσαν δρώντα ή πάσχοντα πρόσωπα. Μόνο οι αντικρινοί σκύλοι βάζανε μια μικρή υπόκρουση. Η τραγωδία παιζότανε ολόκληρες νύχτες, ώσπου οι άνθρωποι πέσανε στο τέλος όλοι – νεκροί, τρελλοί – αποκαμωμένοι. Και τότε σύρτηκε από πάνω σαν πελώρια σκιά η αυλαία της τελευταίας νύχτας.
Οδός Αβύσσου, αριθμός Ο
Το 1956 μεταφέρεται από τη Μακρόνησο στην Αθήνα για να δικαστεί για τα πολιτικά του φρονήματα και την προσπάθεια, σύμφωνα με το κατηγορητήριο, πολιτικής προπαγάνδας
Η ζωή στη Μακρόνησο
μέσω του βιβλίου του «Βουρκωμένες μέρες». Συγκεκριμένα, στο κατηγορητήριο αναφερόταν ότι το βιβλίο περιείχε «…προπαρασκευαστικάς πράξεις εσχάτης προδοσίας…». Το κατηγορητήριο βασίστηκε στον εμφυλιοπολεμικό νόμο 509/47 και οι μάρτυρες κατηγορίες υποστήριξαν ότι το βιβλίο «προπαγανδίζει τας πολιτικάς του ιδέας, θίγει την έννοια του κράτους, κλονίζει την εμπιστοσύνη στη δημοκρατία και καλλιεργεί το μίσος».
Σημαντικοί πνευματικοί άνθρωποι της εποχής έσπευσαν να υπερασπιστούν τον Λουντέμη, όπως ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Ασημάκης Πανσέληνος, ο Κώστας Κοτζιάς, ο Στρατής Δούκας, ο Κώστας Βάρναλης, υπερασπιζόμενοι το βιβλίο του ως έργο «γεμάτο αγάπη για τον άνθρωπο και πίστη στην πορεία του προς το μέλλον».
Στη διάρκεια της δίκης, ο Λουντέμης δέχτηκε παρέμβαση από τον πρόεδρο του δικαστηρίου που αποσκοπούσε απροκάλυπτα στον συναισθηματικό κλονισμό του συγγραφέα, λέγοντάς του ότι αν αγαπούσε τη γυναίκα και το παιδί του, θα έπρεπε να αποκηρύξει με δήλωσή του το ΚΚΕ. Η απάντηση του Λουντέμη ήταν άμεση, ευθύβολη και απερίφραστη: «Χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια για να γίνουν τα τέσσερα πόδια δύο. Δε θα τα κάνω πάλι τέσσερα εγώ.»
Μακρόνησος
Μετά τη δίκη απαγορεύεται η κυκλοφορία των βιβλίων του και δύο χρόνια αργότερα εξορίζεται στο Βουκουρέστι. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των Συνταγματαρχών χάνει και την ελληνική του ιθαγένεια. Στη Ρουμανία εξακολουθεί να γράφει και μεταφράζει στα ελληνικά Ρουμάνους συγγραφείς. Την περίοδο αυτή ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο και φτάνει μέχρι την Κίνα και το Βιετνάμ. Το 1976 αποκτά ξανά την ελληνική ιθαγένεια και επιστρέφει στην Ελλάδα.
– Να χτυπήσετε τις ρίζες του ανθρώπινου πόνου. Να στρέψετε τ’ αυτί σας στις αιτίες του. Και να θυμάστε πάντα πως άνθρωπος δεν είναι αυτός που πονά μόνος του (μόνα τους πονούν και τα σκαθάρια), αλλά εκείνος που πονά πρώτα για τους άλλους. Που πονά και μάχεται να τους λυτρώσει απ’ τα δεσμά, την πείνα και την λύπη.
Οι κερασιές θ’ ανθίσουν και φέτος
Την επόμενη χρονιά από τον επαναπατρισμό του στην Ελλάδα, το 1977 παθαίνει καρδιακή ανακοπή και πεθαίνει. Η σορός του εκτίθεται σε λαϊκό προσκύνημα. Ο Μενέλαος Λουντέμης έγραψε συνολικά 48 βιβλία τα οποία μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες, κυρίως στις ανατολικές χώρες (Ρουμανία, Πολωνία, Βουλγαρία) αλλά και στην Κίνα και στο Βιετνάμ. Στην Ευρώπη δημοσιεύτηκαν αποσπάσματα από τα έργα του σε καλλιτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες. Εκτός από μυθιστορήματα, ποιήματα και διηγήματα, έγραψε και δοκίμια και τέσσερα παιδικά βιβλία (Θησέας, Ηρακλής, Δαίδαλος, Ίκαρος), καθώς και θεατρικά έργα.
“Ξεχνώ δε σημαίνει διαγράφω τα πάντα από τη μνήμη μου…
Ξεχνώ σημαίνει θυμάμαι χωρίς να πονάω.”
Σε ώριμη ηλικία
Η κατεξοχήν δύναμη του έργου του είναι μία αυτοδίδακτη καλλιέργεια ως απόρροια των πολιτικών του περιπετειών που τον οδηγούσαν σε μία φιλοσοφική ενατένιση της φύσης και των παθών του ανθρώπου. Τα βιβλία του θέτουν στο επίκεντρο συνήθως έναν ήρωα περιθωριακό, σε οικονομική ανέχεια, που διέρχεται μέσα από απίστευτες ταλαιπωρίες, και ίσως πολύ συχνά η αφήγησή του αγγίζει έναν υπερβολικό μελοδραματισμό. Μέρος της κριτικής (Ζήρας) τού καταλόγισε εκφραστικές ατέλειες και στρατευμένο ύφος που αποβαίνει σε βάρος της οικονομίας της αφήγησης.
Ωστόσο, ο Μενέλαος Λουντέμης παραμένει ο συγγραφέας που συγκίνησε γενιές μικρών και μεγάλων με την πολυδιαβασμένη ιστορία του Μέλιου – «Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα», το οποίο έχει μεταφραστεί και στα γερμανικά – αλλά και με τα άλλα μυθιστορήματά του τα οποία γνώρισαν ιδιαίτερη απήχηση ειδικά στις δεκαετίες του ’50, ’60 και ΄70. Επρόκειτο για έναν ακαταπόνητο υπηρέτη της «πένας» του, που αγάπησε αυτόν «τον απαίσιο και συνάμα θεσπέσιο κόσμο», ατενίζοντας τον με τη ρεαλιστική και συνάμα λυρική ματιά του και -αγωνιζόμενος για τα δικαιώματα του ανθρώπου- διαμόρφωσε, μαζί με τους άλλους εκπροσώπους της γενιάς του ’30, τις αξίες της νεοελληνικής διανόησης.
Ό,τι αγαπήσαμε
Τον αγαπήσαμε, πολύ τον αγαπήσαμε
αυτόν τον απαίσιο – αυτόν τον θεσπέσιο –
κόσμο μας.
Τον αγαπήσαμε κι ας τον βλέπαμε
πίσω απ’ τα σίδερα.
Αγαπήσαμε τις χειροπέδες μας
πιο πολύ κι απ’ τα βραχιόλια
που θα βάζαμε στα χέρια της αγαπημένης
κι ας ζύγιζαν πολύ πιο βαριά
(είκοσι καράτια δάκρυα!)
Μα αν δε λέγαμε «όχι» τότε
αν δε λέγαμε τότε «ποτέ»
οι αλυσίδες που αρνηθήκαμε
θα δένανε τα χέρια των παιδιών μας.
Και τα βιβλία μας, αυτά που γράψαμε
για τον έφηβο του «Τώρα» και του «Αύριο»
για τον έφηβο του σημερινού
και για τον έφηβο του αυριανού – Αιώνα
αν δεν λέγαμε τα «όχι» και τα «ποτέ»
τότε τα βιβλία μας
θα ’πεφταν απ’ τα χέρια τους ντροπιασμένα.
Όσο για σένα, ωραίε ψαλμωδέ του Στίχου,
αν δεν έχεις τη δύναμη,
αν δεν έχεις την τόλμη –
να δείξεις ένα δρόμο…
Κόψε καλύτερα το χέρι σου!
Μη δείχνεις το γκρεμό!
ΠΗΓΕΣ
Μενέλαος Λουντέμης, Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα
Μενέλαος Λουντέμης, Οι κερασιές θ’ ανθίσουν και φέτος
Μενέλαος Λουντέμης, Οδός Αβύσσου αριθμός Ο
Μενέλαος Λουντέμης – Βιογραφία – Σαν Σήμερα .gr (sansimera.gr)
Μενέλαος Λουντέμης – Βικιπαίδεια (wikipedia.org)
Μενέλαος Λουντέμης: Έξι ποιήματα του πολυγραφότατου Έλληνα λογοτέχνη – neolaia.gr
Μαρία Κασιμάτη για την Ομάδα του filologika.gr
Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!
Η Ομάδα του filologika.gr
Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Υλικό για ΕΠΑ.Λ.
