Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα

Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ

2. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα

ΠΗΓΗ

Τότε ακριβώς ο Τρικούπης σκέφθηκε ότι ήταν ευκαιρία να εξυγιάνει, όπως νόμιζε, τον πολιτικό κόσμο από τα μιάσματά του και να εξευγενίσει το ιδεολογικό περιεχόμενο των κομμάτων. Με το κύρος του κατόρθωσε, ώστε να επιβληθεί σε μια βουλή που αποτελούνταν από πρώην οπαδούς του Δηλιγιάννη, και να εγκριθεί με καταπληκτική πλειοψηφία ο νέος εκλογικός νόμος, που περιόριζε τον αριθμό των βουλευτών από 240 –245 σε 150 μόνο και ο οποίος καθιέρωνε την ευρεία περιφέρεια αντί της στενής, με βάση της οποίας γίνονταν ως τότε οι εκλογές στην Ελλάδα. Με την μεταρρύθμιση αυτή ο Τρικούπης ήλπιζε δύο πράγματα· 1) ότι μέσα από μια μεγάλη περιφέρεια θα υπήρχαν μεγαλύτερες πιθανότητες να βελτιωθεί το ποιόν των βουλευτών· και 2) ότι θα συντριβόταν η δύναμη των τοπικών κομματαρχίσκων, και έτσι θ’ αποδεσμευόταν ο λαός απ’ αυτούς και θα διευκολυνόταν ν’ αποκτήσει μια υπεύθυνη προσωρινή γνώμη για τα πολιτικά πρόσωπα. Σκοπός του Τρικούπη ήταν να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις εκείνες που θα ευνοούσαν την ανάδυση νέων πολιτικών κομμάτων, κομμάτων όμως αρχών και όχι προσώπων, όπως ήταν τα κόμματα τότε, αν εξαιρούσε κανείς εν μέρει το φιλελευθέρων – ριζοσπαστικών αρχών κόμμα του Τρικούπη.

Η προσπάθεια όμως αυτή απέτυχε. Η δύναμη των επαρχιακών παραγόντων έμεινε σταθερή, γιατί αυτοί κατευθύνονταν τώρα από το κέντρο, η συναλλαγή των κομματαρχών-βουλευτών-κυβερνήσεως εξακολουθούσε, οι κομματικοί αγώνες έφθαναν ως τον εκτραχηλισμό και τα πολιτικά κόμματα έμειναν προσωποπαγή.

Απ. Βακαλόπουλου, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985,  εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, σσ. 313-314

Αφού λάβετε υπόψη το παραπάνω κείμενο να επισημάνετε:
α) Τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε ο Χ. Τρικούπης για να επιτύχει την εξυγίανση των πολιτικών κομμάτων.
β) Τα αποτελέσματα των προσπαθειών του.

ΠΗΓΗ

Επανειλημμένες προσπάθειες εκρίζωσης της «συναλλαγής»
και των σχέσεων πελατείας από τα πολιτικά ήθη από τον Χ. Τρικούπη

Τη σχετική ανεξαρτητοποίηση του βουλευτή από τα προσωποποιημένα του ερείσματα αποσκοπούν οι επαγγελόμενες μεταρρυθμίσεις του εκλογικού συστήματος. Δύο είναι οι σημαντικώτερες Τρικουπικές τροποποιήσεις, που ψηφίστηκαν το 1886. Από τη μια μεριά η υποκατάσταση της νομαρχιακής στην επαρχιακή βάση, που τετραπλασίαζε ή πενταπλασίαζε τις εκλογικές περιφέρειες. Η λογική της διεύρυνσης είναι φανερή: ελπίζονταν ότι η αύξηση του αριθμού των ψηφοφόρων θα καθιστούσε πολύ λιγώτερο εγχειρηματικές στην εκλογή των βουλευτών τις οποιεσδήποτε πιέσεις, δωροδοκίες, εξαγορές ή προσωπικές απειλές, με μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της τυραννίας του τοπικού κομματάρχη και των υπαλλήλων που λειτουργούσαν σαν όργανά του, και την απαρχή μιας εκλογικής πρακτικής βασισμένης σε γενικώτερα ιδεολογικά κριτήρια.

Τον ίδιο ακριβώς σκοπό εξυπηρετούσε η μείωση του αριθμού των βουλευτών από 245 στο ελάχιστο συνταγματικό όριο των 150. Αλλά οι μεταρρυθμίσεις αυτές ανετράπησαν, μόλις ο Δεληγιάννης επανήλθε στην εξουσία. …

Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να εντάσσεται και το ευρύτερης σημασίας σχέδιο εκλογικής μεταρρύθμισης του Τρικούπη, που μνημονεύει ο Γ. Ασπρέας: (26) το σχέδιο του να ανατρέψει την καθολική ψηφοφορία θέτοντας σαν προϋπόθεση την ακίνητη ιδιοκτησία ή ένα στοιχειώδες μορφωτικό επίπεδο για την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος. Μια τέτοια μεταρρύθμιση δεν αντιτίθετο ρητά στο Σύνταγμα του 1864 και συζητούνταν σοβαρά από τους συνταγματολόγους της εποχής, όπως π.χ., από το Ν. Σαρίπολο. Αν και η ψήφιση μιας τέτοιας θεμελειακής τροποποίησης του πολιτεύματος ήταν ίσως πολιτικά αδύνατη, λόγω της τεράστιας συμβολικής σημασίας της καθολικής ψηφοφορίας το γεγονός ότι ο Τρικούπης ανέθεσε στο συνεργάτη του Βουλπιώτη την εκπόνηση ενός συγκεκριμένου σχεδίου, μαρτυρεί για τις συνολικές πολιτειακές αντιλήψεις του πρωθυπουργού. Η καθολική ψηφοφορία δεν εμφανίζονταν μόνο σαν εμπόδιο για την προώθηση των αντιδημοτικών μέτρων ριζικής μεταρρύθμισης που επαγγέλονταν ο Τρικούπης. Ήταν, επίσης παράγοντας που ενίσχυε τη συναλλαγή και τις σχέσεις εκλογικής πελατείας. Είναι φανερό ότι οι τρέχουσες αντιλήψεις περί «ανωριμότητος» του λαού στην άσκηση των πολιτικών του δικαιωμάτων βρίσκουν τη ρίζα τους στους ζηλωτές του περιορισμού του εκλογικού δικαιώματος. Η τεκμαιρόμενη πρόθεση του Τρικούπη να περιστείλει το εκλογικό σώμα δείχνει περισσότερο ίσως από οποιοδήποτε άλλο μέτρο, την  άμεση συνάρτηση των μεταρρυθμιστικών οραμάτων από τους κοινούς τόπους του δυτικοευρωπαϊκού συντηρητικού φιλελευθερισμού …

Δύο ήταν οι βασικοί σκοποί που επιδιώκονταν: η αποκατάσταση μιας στοιχειώδους ανεξαρτησίας των δημοσίων υπαλλήλων, προϋπόθεση της σύννομης άσκησης των αρμοδιοτήτων τους και η καταπολέμηση των έκνομων πιέσεων που εκφύλιζαν την κρατική δραστηριότητα.

Ο βολονταριστικός νομικισμός που χαρακτηρίζει τον Τρικούπη ήταν καταδικασμένος σε αποτυχία. Όταν λέγει ο ίδιος ότι η «συναλλαγή» είναι παράσιτον του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και το παράσιτον τούτο δια νομοθετικών μέτρων θα προσπαθήσωμεν να εκριζώσωμεν», εκφράζει απλώς την αισιόδοξη (και ανεδαφική) αντίληψη του θετικιστή αστού νομικού που δεν υποψιάζεται ότι η αντίσταση της οικονομικής και ιδεολογικής βάσης μπορεί να αλλοιώσει ανεπίτρεπτα οποιοδήποτε νομικό πλαίσιο. Έτσι η αποτυχία των τρικουπικών σχεδίων δεν οφείλεται κατά κύριο λόγο στο γεγονός ότι οι περισσότερες θεσμικές του μεταρρυθμίσεις καταργήθηκαν στη συνέχεια από το Δεληγιάννη, αλλά στην ίδια την υπολειτουργικότητα της «κοινωνίας πολιτών». Διότι ακόμα και τα μέτρα που διατηρήθηκαν εκφυλίστηκαν αμέσως από τους πανίσχυρους πλοκάμους των πελατειακών πλεγμάτων. …

Έτσι αν οι τρικουπικές επαγγελίες συνέβαλαν αποφασιστικά στο να τεθεί το ιδεολογικό και πολιτικό πρόβλημα του πολιτικού και δημοσιοϋπαλληλικού «ήθους» σε πανελλήνια κλίμακα, οι πραγματικές πολιτικές πρακτικές ελάχιστα επηρεάστηκαν. Για να συντηρήσει το κόμμα του, που δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είχε συμπηχθεί, σε μεγάλο βαθμό, από τα υπολείμματα παλαιότερων πολιτικών φατριών και μάλιστα του Βούλγαρη του κατ’ εξοχήν εκπροσώπου της κοινοβουλευτικής φαυλοκρατίας, και για να εξασφαλίσει την επανεκλογή του ο μεταρρυθμιστής πρωθυπουργός εξωθήθηκε στο να ανεχθεί την επιβίωση των πλεγμάτων που ήθελε να καταστρέψει. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πλειοψηφία των Τρικουπικών βουλευτών ποτέ δεν ευαισθητοποιήθηκε από τα σφαιρικά μεταρρυθμιστικά οράματα του αρχηγού τους. Μοιραίο ήταν ίσως ότι και ο ίδιος ο Τρικούπης κατάλαβε βαθμιαία ότι η θεσμολογικές μεταρρυθμίσεις που προωθούσε ήταν καταδικασμένες στο μέτρο που δεν μετασχηματίζονταν οι κυρίαρχες μορφές συγκρότησης της άρχουσας τάξης. …

Στα τελευταία χρόνια της πολιτείας του η πολιτική πρακτική του Τρικούπη δε θα διαφέρει πια κατά τίποτα από την πρακτική των αντιπάλων του. Η περιθωριακότητα της «κοινωνίας πολιτών» και η εμπεδωμένη δύναμη της «κρατικής αστικής τάξεως» κατέστησαν το σφαιρικό σχέδιο του Τρικούπη θνησιγενές. Όπως είχε γράψει πολλά χρόνια πριν ο Thouvenel, «μια διοίκηση κανονική, χρηστή και συνετή δεν μπορεί να γίνει από μόνη της. Θα προέλθει από την ίδια τη χώρα, όταν αυτή θα περιλάβει πλήθος από ισχυρά συμφέροντα που θα καταστήσουν γενικά καταληπτή την ανάγκη προστασίας των κανόνων».

Κ. Τσουκαλά, Το πρόβλημα της πολιτικής πελατείας, σσ. 106-111

Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του βιβλίου και του παραθέματος:  α) Αφού παρουσιάσετε τα στοιχεία εκείνα που συνιστούν την «παντοδυναμία» των βουλευτών, να αξιολογήσετε τη σημασία των μέτρων που έλαβε ο Χ. Τρικούπης για τον περιορισμό της.
β) Να αναλύσετε την άποψη του συγγραφέα του παραθέματος ότι «τα μέτρα του Τρικούπη απέτυχαν λόγω της αδράνειας της κοινωνίας των πολιτών» και να εκθέσετε τις σκέψεις σας.

ΠΗΓΗ 1

Στο πλαίσιο των γενικών πολιτειακών συντεταγμένων που συγκροτούσαν την οργάνωση της πολιτείας, τις οποίες προσπάθησε να αναδιοργανώνει ο Τρικούπης πρέπει να ερμηνευθούν οι προσπάθειες του Χ. Τρικούπη για την αναδιάρθρωση της κρατικής μηχανής και για τη δημιουργία ενός σύγχρονου δημοσιοϋπαλληλικού σώματος που να λειτουργεί άρτια. Πραγματικά, σε όλο το διάστημα του 19ου αιώνα η κρατική μηχανή, υπερτροφικά στελεχωμένη, δεν μπορούσε να είναι μηχανισμός ασκήσεως κρατικής πολιτικής. Οι δημόσιοι υπάλληλοι, σε όλα τα επίπεδα, εξαρτιόταν άμεσα από την πολιτική εξουσία, όντας ταυτόχρονα και οι αναγκαίοι παράγοντες των πολιτικών κυκλωμάτων και φατριών: η έλλειψη μονιμότητας και η συνακόλουθη επαγγελματική και οικονομική τους ανασφάλεια τους καθιστούσε όργανα των πολιτικών τους προστατών. Έτσι, οι κρατικές αρμοδιότητες που ασκούσαν, και που μόνο τυπικά οροθετούνταν από τη σύννομη λειτουργικότητά τους, χρησιμοποιούνταν κατά κύριο λόγο για την προώθηση των πολιτικών και κυρίως των εκλογικών συμφερόντων των προστατών τους, εμπεδώνοντας τις συγκροτημένες πολιτικο-κομματικές φατρίες.

Έτσι ένα από τα πρώτιστα μελήματα του Χαρ. Τρικούπη ήταν η σχετική τουλάχιστον αποσύνδεση του δημοσίου υπαλλήλου από τους πολιτικούς του προστάτες, με σκοπό την αποδιάρθρωση των μόνιμων φατριών που δομούνταν ανάμεσα στους φορείς του κρατικού μηχανισμού και στους βουλευτές, με άλλα λόγια το σπάσιμο του πλέγματος «πατρώνων – πελατών». Και για να επιτευχθεί αυτό έπρεπε να κτυπηθεί η βουλευτοκρατία στο πιο καίριο σημείο της, να σπάσει το λειτουργικό πλέγμα που ένωνε τους βουλευτές με τους εν ενεργεία ή επίδοξους πελάτες τους. Το πλέγμα αυτό έπρεπε να κτυπηθεί και από τις δύο πλευρές, να σπάσουν και οι δύο συνιστώσες του. Δηλαδή, από τη μια να μειωθεί η εξάρτηση του βουλευτή από τον ψηφοφόρο, εξάρτηση που οδηγούσε στη μόνιμη εκ των άνω δόμηση των κομματικών πλεγμάτων που επανδρώνονταν με τους υπαλλήλους, και από την άλλη να σπάσει η εξάρτηση του υπαλλήλου από το βουλευτή, εξάρτηση που εξανάγκαζε τους υπαλλήλους να συρρέουν στα κομματικά πλέγματα για να επιβιώσουν.

Στο πλαίσιο του πολυπλοκάμου μηχανισμού, οι δημόσιοι υπάλληλοι εκβιάζονταν να εκβιάζουν, πιέζονταν να πιέζουν, εξαναγκάζονταν να εξαναγκάζουν. Ολόκληρο το πελατειακό σύστημα στηριζόταν στην πλήρη αδυναμία των φορέων του κρατικού μηχανισμού να αντιτάξει την παραμικρή αντίσταση στις επιταγές των προστατών και πατρώνων του.

Η έλλειψη μονιμότητας των υπαλλήλων –με την εξαίρεση των δικαστών και των στρατιωτικών- δεν είναι παρά το θεσμολογικό πλαίσιο της ολοκληρωματικής εξαρτήσεως όλων των δημόσιων φορέων από την κυβέρνηση και τους βουλευτές που διαμοιράζονταν την εξουσία. Οποιοσδήποτε δημόσιος υπάλληλος ήταν δυνατό να απολυθεί οποτεδήποτε χωρίς καμιά δικαιολογία, με απλή απόφαση του υπουργού, πράγμα που ισοδυναμούσε με καταδίκη σε σίγουρη ανεργία δεδομένης της ανυπαρξίας άλλων συγκροτημένων εργοδοτικών μηχανισμών. Παράλληλα, οι μεταθέσεις ήταν καθημερινές, κυρίως προκειμένου για τους στρατιωτικούς και τους δικαστικούς που ήταν οι μόνοι που δεν μπορούσαν να απολυθούν. Και όπως τα έξοδα δεν πληρώνονταν προκαταβολικά, οι μετατιθέμενοι υπάλληλοι εξαναγκάζονταν να προσφύγουν στους τοκογλύφους υποθηκεύοντας τους μέλλοντες μισθούς τους.

Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΔ΄, σσ. 42-46

ΠΗΓΗ 2

Η μονιμότητα των υπαλλήλων δε θεσπίστηκε παρά το 1911, έτσι ώστε όλοι εκείνοι που επάνδρωναν το μηχανισμό να μην είναι εκτεθειμένοι στον κίνδυνο όχι μόνο αδικαιολόγητης μετάθεσης αλλά και της οριστικής απόλυσης. Έρμαιοι της οποιαδήποτε βουλευτικής δυσαρέσκειας, οι μισθωτοί υπάλληλοι εκβιάζονταν επί πλέον από τους ταμίες που, συχνά σε συνεννόηση με τους ληστές που «κατακρατούσαν» τις χρηματαποστολές, προφασίζονταν έλλειψη ρευστού και αρνούνταν να τους καταβάλουν τους μισθούς, αναγκάζοντάς τους έτσι να δανειστούν με ψηλούς τόκους από τους οργανωμένους τοκογλύφους, και να υποθηκεύσουν τους μελλοντικούς τους μισθούς, που υπόκεινταν σε κατάσχεση για οποιοδήποτε χρέος. Έτσι το σύνολο των εκπροσώπων της εξουσίας, συμπεριλαμβανομένων και των δικαστών και χωροφυλάκων εκβιάζονταν μόνιμα να εξυπηρετούν τα συμφέροντα των κατά τόπους βουλευτών. Η παράταξη των πολιτικών αντιπάλων συμπληρώνονταν από την αδιάκοπη επέκταση του «κύκλου των ημετέρων» που αντλούσαν από το κρατικό «κοχλιάριον» που όπως σημείωνε ο Εμμανουήλ Ροϊδης -που η κοινωνιολογική του οξυδέρκεια δεν έχει τονισθεί αρκετά- εμφανίζονταν σαν ανεξάντλητο …

Κ. Τσουκαλά, Το πρόβλημα της πολιτικής πελατείας, σσ. 99-100

Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του σχολικού σας βιβλίου και το περιεχόμενο των παραθεμάτων:
α) Να αιτιολογήσετε τη συνέργεια ενός μεγάλου μέρους δημοσιοϋπαλλήλων στη συνέχιση της φαυλοκρατίας κατά τον 19ο αιώνα.
β) Να αποτιμήσετε τη συμβολή των μέτρων Χ. Τρικούπη και του Ε. Βενιζέλου, στο «σπάσιμο» των πελατειακών σχέσεων.

Πηγή

Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από το ακόλουθο κείμενο και τις συνδυάσετε με τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφερθείτε στα εξής: α. Στη συγκρότηση των κομμάτων κατά τη δεκαετία του 1880 και στην οργάνωσή τους σε επίπεδο βάσης. Μον. 10 β. Στα  κριτήρια επιλογής των υποψηφίων βουλευτών και στην κοινωνική τους προέλευση. Μονάδες 10

Κείμενο: Η πολιτική υπήρξε ο ιμάντας που κινούσε τη στελέχωση των δημόσιων υπηρεσιών, ο τροφοδότης του δημοσίου με τους θεσιθήρες πελάτες των πολιτικών, το όχημα που οδηγούσε στη γη της επαγγελίας. Όλοι θεωρητικά μπορούσαν να διεκδικήσουν ή να ονειρευτούν μια θέση στον επίγειο παράδεισο, λίγοι όμως κατόρθωναν να την κερδίσουν, όχι απαραίτητα όσοι διέθεταν τα απαιτούμενα προσόντα, αλλά οι «φίλοι» του πολιτευτή ή του βουλευτή. Ο βουλευτής, με την ιδιότητα του μεσάζοντα μεταξύ της εξουσίας και των αρχομένων εκλογέων του, είχε την ανάγκη «φίλων», πελατών που αποτελούσαν τα ερείσματά του. Η προκήρυξη εκλογών κινητοποιούσε τον κύκλο των φίλων του υποψήφιου βουλευτή, τον μηχανισμό εκείνο χωρίς τον οποίο δεν ήταν σε θέση να κατακτήσει την επίζηλη έδρα στη Βουλή. Οι λόγοι στις πλατείες και το κομματικό χρίσμα συνέβαλλαν στην προβολή του υποψήφιου, απαραίτητος όμως ήταν ο κύκλος των πολιτικών φίλων, αυτών που έργο τους ήταν να εκπονήσουν το σχέδιο της εξασφάλισης των ψήφων, να επισκεφθούν τους δικούς τους «φίλους» και τους ψηφοφόρους, να διερευνήσουν τις ανάγκες του καθενός και να δώσουν στον καθένα τις δέουσες υποσχέσεις, να τους δελεάσουν με την προσφορά των αναμενόμενων κατά περίπτωση ευεργετημάτων όταν ερχόταν ο εκλεκτός τους εν τη βασιλεία του.

(Θ. Βερέμης – Γ. Κολιόπουλος, Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια. Από το 1821 μέχρι σήμερα, Εκδ. Καστανιώτη, [Αθήνα 2006], σ. 150)

Ημερ Επαν 2008

• Στην Ελλάδα στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα προέκυψαν ταξικά κόμματα. Σωστό ή λάθος (μον. 2) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2003
• Πώς διαμορφώθηκε η διαδικασία επιλογής των υποψηφίων βουλευτών και το εκλογικό σύστημα στην Ελλάδα κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα ; (μον. 15) Ημερ 2004
• Να αιτιολογήσετε γιατί: Στην Ελλάδα κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα δεν προέκυψαν ταξικά κόμματα. Μον. 5 Ημερ 2008
• Στη δεκαετία του 1880 τα κόμματα ήταν αρκετά πιο συγκροτημένα απ’ ό,τι στο παρελθόν. Σωστό ή λάθος (μον. 2) Εσπ. Επαν 2008
• Να αναφερθείτε: α) στην οργάνωση των ελληνικών πολιτικών κομμάτων, σε επίπεδο ηγεσίας, κατά το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα (μονάδες 7) και β) στους λόγους για τους οποίους δεν προέκυψαν ταξικά κόμματα στην Ελλάδα, κατά την ίδια περίοδο. (μονάδες 6) Μονάδες 13 Ημερ- Εσπερ 2014

Για να μεταβείτε σε κάποιο άλλο Κεφάλαιο ή Ενότητα της Ιστορίας Ανθρωπιστικών Σπουδών της Γ’ Λυκείου, επιλέξτε τον αντίστοιχο σύνδεσμο από τους παρακάτω πίνακες:

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1936)

ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930)

Η Ομάδα του filologika.gr

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν τα Φιλολογικά μαθήματα ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.