Πρωταγόρας Ενότητα 7
Για να μεταφερθείτε σε κάποια άλλη ενότητα των Αρχαίων Ελληνικών Προσανατολισμού της Γ’ Λυκείου επιλέξτε την αντίστοιχη σελίδα από το παρακάτω μενού:
Πρωταγόρας Ενότητα 7
Η συγκεκριμένη ενότητα δεν εξετάζεται από το πρωτότυπο για αυτό το λόγο δεν υπάρχει μετάφραση ούτε λεξιλογικές ασκήσεις. Επομένως, θα ακολουθήσει άμεσα η ανάλυση του περιεχομένου της.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ
Ο μύθος δεν είναι επινόηση των σοφιστών. Προβάλλεται ήδη στον Όμηρο, και μάλιστα για διδακτικούς σκοπούς. Οι σοφιστές τον δανείστηκαν από την παράδοση, αλλά τόνισαν ιδιαίτερα το διδακτικό μέρος του, ενώ από την περιοχή της φανταστικής περιπέτειας κράτησαν μόνο στοιχεία που δε συγκρούονται βίαια με τη λογική. Ο μύθος βέβαια τέρπει τους ακροατές, αλλά συγχρόνως εξασθενεί την κριτική τους ικανότητα. Ως όργανο λογικής έρευνας ο μύθος παρουσιάζει σοβαρά μειονεκτήματα: τον χαρακτηρίζουν ο εμπειρικός δογματισμός και η τάση προς την απλούστευση. Πρέπει να υποθέσουμε ότι οι Σοφιστές κατέβαλαν ιδιαίτερη προσπάθεια, για να περιορίσουν τις αδυναμίες αυτές του μύθου, αλλά στον διάλογό μας, χάριν της πλατωνικής διαλεκτικής, ο μύθος παρουσιάζεται εκ μέρους του Πρωταγόρα απλουστευμένος. Μπορεί βέβαια να αντιπαρατηρηθεί ότι και ο Πλάτων συχνά χρησιμοποίησε τον μύθο, αλλά στο σημείο αυτό πρέπει να είμαστε προσεκτικοί: στον Πλάτωνα ο μύθος ποτέ δε διεκδικεί ισοτιμία με τη διαλεκτική· εμφανίζεται είτε για να μας προδιαθέσει συναισθηματικά για τη συζήτηση που θα ακολουθήσει είτε για να ντύσει ποιητικά μιαν αλήθεια που ήδη αποδείχθηκε ή θεωρείται αυταπόδεικτη, και μόνο σε περιοχές όπου ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να εισχωρήσει (κοσμογονία-μεταφυσική) αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Ο σοφιστής όμως επιχειρεί να στηρίξει την αλήθεια των απόψεών του πάνω στο μύθο· υπάρχουν σημεία, όπου ο μύθος παρατίθεται σε ισοτιμία με τον «λόγο» (323c, 328c, 329c, 361c).
Ο «λόγοs» είναι, απ’ ό,τι φαίνεται, η συνηθέστερη μέθοδος των Σοφιστών, και δεν πρέπει να μας διαφεύγει η πρώιμη σύνδεση της σοφιστικής με τη ρητορική. Είναι μια μορφή διεξοδικής διάλεξης, όπου ξεκινώντας από δεδομένα της εμπειρίας, ο σοφιστής στηρίζει πάνω σ’ αυτά γενικές κρίσεις· οι κρίσεις αυτές με συλλογιστική πορεία οδηγούν στα τελικά συμπεράσματα. Για να δώσει στον λόγο αυτό δύναμη πειθούς, ο σοφιστής τον προικίζει με όλα τα ρητορικά σχήματα που έχει στη διάθεσή του και χρησιμοποιεί λεξιλόγιο αρκετά εξεζητημένο. Όμως με τον τρόπο αυτό ο ακροατής δεν έχει τον χρόνο που χρειάζεται, για να ελέγξει το περιεχόμενο που αποδίδει σε κάθε έννοια ο ομιλητής ούτε και την ορθότητα των λογικών αρμών που συνδέουν τις έννοιες μεταξύ τους· δε δίνεται λοιπόν εγγύηση ότι δεν υπάρχουν άλματα στη συλλογιστική πορεία ούτε αποκλείεται η αντικατάσταση εννοιών από άλλες, που συγγενεύουν σημασιολογικά, αλλά δεν έχουν το ίδιο ακριβώς λογικό βάθος και πλάτος. Με αυτές τις αδυναμίες, η μέθοδος αυτή δεν πείθει για την αξία της ως οργάνου για την αναζήτηση της αλήθειας.
υπάρχει ακόμα μία απορία: Ο Πρωταγόρας έρχεται τώρα να ανασκευάσει τη δεύτερη θέση που διατύπωσε ο Σωκράτης, ότι δηλαδή οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν κατόρθωσαν να μεταδώσουν στα παιδιά τους την αρετή στην οποία οι ίδιοι είναι άξιοι, δηλ. την πολιτική τέχνη.
οι αγαθοί άνδρες: Ο σοφιστής εννοεί τους φημισμένους πολιτικούς της Αθήνας Θεμιστοκλή, Αριστείδη, Θουκυδίδη, Περικλή κ.ά. Σε ένα άλλο έργο του Πλάτωνα (Λάχης, 179d) οι γιοι του Αριστείδη και του Θουκυδίδη παρουσιάζονται να ψέγουν τους γονείς τους για την ελλιπή αγωγή που πήραν και η οποία τους εμπόδισε να διακριθούν στον πολιτικό στίβο.
που εξαρτώνται από τους διδασκάλους: Κάθε αντικείμενο μάθησης που μπορεί να μεταδοθεί με τη διδασκαλία έμπειρων δασκάλων (π.χ. μουσική, γυμναστική, ρητορική κλπ.).
σοφούς: Όχι παντογνώστες, αλλά άριστοι κάτοχοι των αντικειμένων μάθησης, τα οποία διδάχθηκαν.
μύθο-λόγο: Με τον μύθο ο Πρωταγόρας απάντησε στην πρώτη αντίρρηση του Σωκράτη ότι η αρετή δεν μπορεί να διδαχθεί. Τώρα δηλώνει ότι θα αφήσει πια τον μύθο με τις αλληγορίες και τους συμβολισμούς του και θα περάσει στον λόγο, δηλαδή σε αποδείξεις στηριγμένες σε πραγματικά γεγονότα, καθώς και σε επιχειρήματα με λογική αλληλουχία. Από άλλη έποψη, μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι στις λέξεις αυτές περιέχεται συνοπτικότατα η πορεία του ανθρώπινου πνεύματος, δηλαδή η μετάβαση από τις δεισιδαιμονίες και τη μεταφυσική εξήγηση των φαινομένων προς τον ορθολογισμό.
ένα πράγμα… αναγκαίο: Ο μύθος έδειξε την πεποίθηση του Πρωταγόρα ότι η «αρετή του πολίτη» είναι κτήμα όλων «δυνάμει» (όλων, αφού σε όλους δόθηκαν η αἰδὼς και η δίκη σύμφωνα με τον μύθο). Χρειάζονται όμως και η διδασκαλία και η εξάσκηση, για να αφομοιωθεί η αρετή, διαφορετικά δε θα υπήρχε ποινικό δίκαιο, ούτε θα θέσπιζε νόμο ο Δίας για την τιμωρία όσων δε μετέχουν στην αἰδῶ και στη δίκη. Κατά τον Πρωταγόρα, υπάρχει μία και μοναδική ιδιότητα, αναγκαία για κάθε πολίτη, η οποία αποτελεί θεμέλιο και απαραίτητη προϋπόθεση για τη συνοχή και τη διατήρηση της πολιτείας: είναι η «ανδρός αρετή», δηλαδή εκείνη η ιδιότητα που ανυψώνει και αρτιώνει, κάνει άνθρωπο-πολίτη, τον αρχέγονο προ-πολιτικό άνθρωπο.
να λυθεί η απορία: Η λύση του προβλήματος που τέθηκε από τον Σωκράτη, αν μπορούν δηλαδή ή όχι οι πολιτικοί άνδρες να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική τέχνη, εξαρτάται, κατά τον Πρωταγόρα, από την απάντηση που θα δοθεί στο ερώτημα αν υπάρχει ή όχι η πολιτική αρετή σε όλους τους πολίτες.
αν μεν υπάρχει: Ο συλλογισμός του Πρωταγόρα είναι ο εξής: αν η πολιτική αρετή είναι αναγκαία προϋπόθεση για την υπόσταση του κοινωνικού συνόλου και όλοι οι πολίτες (με τον ένα ή τον άλλο τρόπο) συμμετέχουν σε αυτήν, είναι να απορεί κανείς αν οι πολιτικοί δε διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική τέχνη, ενώ τα διδάσκουν όλα τα άλλα. Ο Πλάτωνας αποδίδει τον συλλογισμό αυτό του Πρωταγόρα μιμούμενος τον προφορικό λόγο· έτσι εξηγούνται οι πολλές επαναλήψεις των υποθετικών προτάσεων με το ίδιο σχεδόν νόημα, η χαλαρότητα στη δομή του λόγου και οι ανακολουθίες, που μαρτυρούν την πρόθεση του σοφιστή να γίνει όσο το δυνατόν σαφέστερος, αλλά και τη δύσκολη θέση στην οποία περιήλθε, μέχρι να καταλήξει σε ένα συμπέρασμα.
ούτε η οικοδομική ούτε η μεταλλουργία ούτε η κεραμική: Ο Πρωταγόρας υπαινίσσεται το πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη για το μη διδακτό της αρετής, δηλαδή το δικαίωμα ισηγορίας των πολιτών στην Εκκλησία του Δήμου. Το πολυσύνδετο σχήμα υπογραμμίζει το νόημα.
η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και το όσιον: Το «ένα πράγμα», που προηγουμένως ορίστηκε αρνητικά, τώρα ορίζεται θετικά πάλι σε πολυσύνδετο σχήμα. Οι τρεις αυτές έννοιες που συναποτελούν την αρετή, κατά τον Πρωταγόρα, θα δώσουν αφορμή στον Σωκράτη να διατυπώσει τη δεύτερη καίρια ερώτησή του, ώστε να αρχίσει η φιλοσοφική έρευνα για το περιεχόμενο της έννοιας της αρετής (κυρίως για τη σχέση των μορίων της).
παιδί–άνδρας–γυναίκα: Στο πολυσύνδετο σχήμα προτάσσονται τα παιδιά, γιατί αυτά κυρίως είναι τα υποκείμενα της αγωγής.
ανίατο: Μεταφορά από τις σωματικές ασθένειες (πρβλ. ὡς νόσον πόλεως). Είναι συνηθισμένος για τους αρχαίους φιλοσόφους ο παραλληλισμός της παιδείας και της πολιτείας με την Ιατρική και η προσέγγιση των κοινωνικών φαινομένων με ιατρικούς όρους.
να σκοτώνουμε: Ο Πρωταγόρας επανέρχεται επίμονα στην άτεγκτη κύρωση.
διδακτό… να καλλιεργήσει: Ο Πρωταγόρας συμπληρώνει τον προηγούμενο συλλογισμό του με ένα νέο, διατυπωμένο με ρητορικές ερωτήσεις, για μεγαλύτερη έμφαση. Σκοπός του είναι να αποδείξει ότι είναι αδύνατο οι άξιοι πολιτικοί να μη μαθαίνουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή. Ο συλλογισμός του είναι ο εξής: εφόσον η πολιτική αρετή, όπως αποδείχθηκε, είναι διδακτή, πώς είναι δυνατόν οι αγαθοί πολιτικοί άνδρες να μην τη μεταδίδουν στα παιδιά τους, αφού μάλιστα γνωρίζουν ότι οι ποινές που τα απειλούν είναι βαρύτατες, σε περίπτωση που δεν καλλιεργηθούν σ’ αυτές; Πρόκειται για συλλογισμό a minore ad maius (= εκ του ελάσσονος προς το μείζον): αφού οι άξιοι άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους τα λιγότερο σπουδαία (η άγνοια των οποίων επιφέρει μικρές ποινές), πρέπει οπωσδήποτε να τα διδάσκουν και τα περισσότερο σπουδαία (η άγνοια των οποίων επιφέρει το θάνατο). Ο λόγος εκφράζει έκπληξη και ειρωνεία μαζί, αφού θα περίμενε κανείς το αντίθετο. Το επιχείρημα, παρά τη φαινομενική δεινότητά του, δεν είναι πειστικό.
τον θάνατο και την εξορία και τη δήμευση της περιουσίας… τη συνολική καταστροφή του οίκου τους: Σε κλιμακωτό σχήμα παρουσιάζονται οι συνηθέστερες ποινές για πολιτικά, κυρίως, εγκλήματα. Δεν αποδίδεται τόση σημασία στον θάνατο, όσο στην εξορία, τη δήμευση της περιουσίας και τη διάλυση της οικογένειας. Τέτοια σωρεία εξοντωτικών ποινών επιβλήθηκε στον Αντιφώντα, ρήτορα από το δήμο Ραμνούντα. Ο Αντιφών υποστήριξε το 411 π.Χ. την ολιγαρχική βουλή των τετρακοσίων, γι’ αυτό και καταδικάστηκε ως προδότης σε θάνατο, απαγορεύτηκε η ταφή του στην Αθήνα, δημεύτηκε η περιουσία του, γκρεμίστηκε το σπίτι του από τα θεμέλια και οι απόγονοί του έχασαν τα πολιτικά τους δικαιώματα (ἀτιμία).
Μπορούμε να πιστέψουμε κάτι τέτοιο;: Συνηθισμένη στον Πλάτωνα έκφραση για κάποιον που απαντάει σε ερώτηση που ο ίδιος έχει θέσει. Εδώ ο Πρωταγόρας καταλήγει αυθαίρετα στο συμπέρασμα ότι πρέπει να γίνει αποδεκτή η άποψή του. Είναι φανερή η σπουδή και η ένταση στα λόγια του.
Το υπόλοιπο κείμενο είναι αφιερωμένο στην περιγραφή της αγωγής των παιδιών της Αθήνας κατά τον 5ο αι. π.Χ. Αναφέρονται οι βαθμίδες και οι κύριοι φορείς της αγωγής και σκιαγραφούνται ο θεμελιώδης σκοπός, οι στόχοι και τα παιδευτικά μέσα. Πρόκειται για εκπαιδευτικό σύστημα ανοιχτό, χωρίς αυστηρά προκαθορισμένα όρια, που έχει αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Η μόνη παρέμβαση της Πολιτείας ήταν ο έλεγχος της διαγωγής των παιδιών και των πολιτών, έλεγχος δηλαδή των τελικών αποτελεσμάτων της αγωγής. Στη Σπάρτη και στην Κρήτη ήταν υποχρεωτική η εκπαίδευση με φροντίδα του κράτους. Στην Αθήνα από τον καιρό του Σόλωνα είχε γίνει υποχρεωτική από τον νόμο, αλλά με φροντίδα της οικογένειας. Μόνο στο σύνταγμα των Θουρίων (έργο του Περικλή και του Πρωταγόρα) προβλεπόταν υποχρεωτική εκπαίδευση για όλους με έξοδα της πολιτείας. Αυτό το πρότυπο διαδόθηκε με τον καιρό σε πάρα πολλές αρχαίες πόλεις.
παραμάνα: Η τροφός βοηθούσε τη μητέρα στην ανατροφή των παιδιών κατά την προσχολική κυρίως ηλικία. Εκείνη μάλιστα που αναλάμβανε τον θηλασμό κατά τη βρεφική περίοδο λεγόταν τίτθη, ενώ εκείνη που φρόντιζε για την τροφή και τις άλλες περιποιήσεις κατά την υπόλοιπη προσχολική ηλικία (μέχρι 6 ή 7 χρόνων), αλλά και αργότερα, ως το τέλος της παιδικής πολλές φορές, λεγόταν τιθηνή ή τροφός. Ήταν δούλες ή φτωχές ελεύθερες γυναίκες.
παιδαγωγός: (< παῖδα + ἄγω) Ήταν δούλος, συνήθως ξενικής καταγωγής, και συνόδευε το παιδί (από την ηλικία των 6-7 ετών έως αυτή των 18-20) στους περιπάτους καθώς και από το σπίτι στο σχολείο και αντίστροφα. Πολλές φορές έμενε στο σχολείο, όσο διαρκούσε η διδασκαλία. Εκτός απ’ αυτό ο ρόλος του ήταν να συμβουλεύει το παιδί σε κάθε περίπτωση, σχετικά με τη συμπεριφορά, τις συναναστροφές, τα καθήκοντά του κ.ά. Κρατούσε βέργα, με την οποία ξυλοκοπούσε το νεαρό για φρονηματισμό σε περίπτωση παραπτωμάτων. Φυσικά, και ο παιδαγωγός και η τροφός ήταν στην υπηρεσία μόνο των πλούσιων γονιών.
για κάθε του πράξη και για κάθε του λόγο… μην τα κάνεις: Η εκτεταμένη χρήση της συμπλεκτικής και της αντιθετικής σύνδεσης, αλλά και ο ευθύς λόγος, προβάλλουν με τρόπο εναργή και παραστατικό τις νουθεσίες, τις υποδείξεις και τις συστάσεις που γίνονται προς τα παιδιά σε τόνο αυστηρό και κατηγορηματικό.
με απειλές και χτυπήματα: Η παιδαγωγική διαδικασία υιοθετεί επίσημα την τιμωρία, που μπορεί να είναι μάλιστα πολύ σκληρή, προκειμένου να αποτραπεί το σφάλμα και να επιτευχθεί η διόρθωση του παιδιού ή του εφήβου.
σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει: Προσφυής παρομοίωση, που διευκολύνει την ερμηνεία του ρ. εὐθύνουσι (ισιώνουν), όχι μόνο ετυμολογικά, αλλά και σχετικά με το παιδαγωγικό του περιεχόμενο· επίσης προετοιμάζεται η χρήση του όρου εὐθῦναι παρακάτω.
το στέλνουν στους δασκάλους: Αυτό γινόταν από τον 6ο ή 7ο χρόνο της ηλικίας. Οι δάσκαλοι και τα σχολεία αυτής της βαθμίδας (6 ή 7 χρονών – 18 ή 20) ήταν: 1) Ο γραμματιστής, που δίδασκε τα γράμματα, δηλαδή ανάγνωση, γραφή και αριθμητική, κυρίως, αλλά μεριμνούσε και για την ηθική διάπλαση των παιδιών. 2) Ο κιθαριστής, που δίδασκε μουσικήν, δηλαδή την τέχνη του αυλού και της λύρας, τραγούδι κ.ά. Τα σχολεία όπου δίδασκαν οι γραμματισταὶ και οι κιθαρισταὶ λέγονταν διδασκαλεῖα. Τα γράμματα και η μουσική αποδίδονταν συνήθως με τον όρο μουσική. 3) Ο παιδοτρίβης, δάσκαλος δηλαδή της γυμναστικής. Το αντίστοιχο σχολείο ήταν η παλαίστρα, ένα τετράγωνο γήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους και ξεσκέπαστο. Την ανώτατη βαθμίδα της εκπαίδευσης είχαν αναλάβει οι Σοφιστές, οι φιλόσοφοι και οι ρητοροδιδάσκαλοι. Για τη σωματική άσκηση των εφήβων υπήρχαν δημόσια γυμναστήρια, τα γυμνάσια.
την ευκοσμία παρά τα γράμματα και τη μουσική: Η ευκοσμία, δηλαδή η ηθική προσωπικότητα, σε τελική ανάλυση η ίδια η αρετή και όχι οι ειδικές γνώσεις, είναι ο σκοπός της αγωγής. Αυτό βέβαια παρουσιάζεται ως απαίτηση των γονέων, ενώ οι ίδιοι οι δάσκαλοι, όπως αναφέρεται παρακάτω, φροντίζουν και για τα δύο: και για τα γράμματα και για την ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων.
να διαβάζουν δυνατά τα ποιήματα των μεγάλων ποιητών: Συνηθιζόταν η απομνημόνευση και η απαγγελία ποιημάτων επικών και, από την περιοχή της λυρικής ποίησης, ελεγειακών και ιαμβικών. Οι κιθαριστές δίδασκαν μελικά ποιήματα (τραγούδια), που είχαν συνθέσει γνωστοί μελικοί ποιητές (Αλκμάν, Αλκαίος, Σαπφώ κ.ά.).
στα οποία υπάρχουν… αρχαίους ήρωες: Η μελέτη της λογοτεχνίας έχει ηθικοδιδακτικό σκοπό· από τα ποιήματα οι μαθητές αντλούσαν συμβουλές και διδάγματα καθώς και πρότυπα προς μίμηση.
η πόλη με τη σειρά της: Η Πολιτεία τοποθετείται καθαρά εδώ στη θέση των δασκάλων και κατά την ίδια αναλογία οι νόμοι γίνονται το αντίστοιχο της διδαχής. Στην αρχαία Ελλάδα ήταν σχεδόν κοινή πεποίθηση ότι ο καλύτερος τρόπος διαπαιδαγώγησης των νέων, αλλά και όλων των πολιτών, ήταν οι καλοί νόμοι.
καλών παλαιών νομοθετών: Κατά τον Πρωταγόρα το δίκαιο δεν προέρχεται βέβαια από τη φύση (φύσει), αλλά από την ίδια την ανθρώπινη κοινωνία (νόμῳ). Ο Πρωταγόρας τάσσεται υπέρ του θετού δικαίου, αντίθετα ο Ιππίας θεωρούσε ότι ο νόμος είναι «τύραννος» των ανθρώπων.
να συμμορφώνονται με αυτούς: Χαρακτηριστικό του ιδανικού πολίτη στην αρχαιότητα είναι ο συνδυασμός της διοικητικής ικανότητας με πειθαρχία και υπακοή στους ανωτέρους. Η επίτευξη των επιμέρους στόχων κάθε εκπαιδευτικής βαθμίδας και κάθε μαθήματος συντείνει στην επίτευξη αυτού του θεμελιώδους σκοπού της αγωγής: τη συμμόρφωση του νέου με τους νόμους και τη δραστηριοποίησή του σύμφωνα με αυτούς, είτε ο ίδιος βρίσκεται στη θέση του άρχοντα είτε στη θέση του απλού πολίτη. Οι νόμοι αναγράφονταν σε τρίπλευρες πρισματικές επιφάνειες (κύρβεις) και τοποθετούνταν σε δημόσια θέα στη Βασίλειο Στοά, στον Άρειο Πάγο κ.α.
ευθύνες: Κάθε δημόσιος λειτουργός (ἄρχων) της Αθήνας, μόλις τέλειωνε ο χρόνος της εξουσίας του, έπρεπε να λογοδοτήσει για τη δημόσια δράση του μπροστά στους ειδικούς ελεγκτές του κράτους. Η λογοδοσία αυτή λεγόταν εὐθῦναι. Η λέξη σήμαινε και την ποινή που επιβαλλόταν στον απερχόμενο άρχοντα, αν κρινόταν ένοχος.
εκπλήττεσαι… διδακτή: Με θριαμβική ρητορική ερώτηση και απάντηση που δίνει ο ίδιος (υποφορά-ανθυποφορά), ο Πρωταγόρας διακηρύττει την ακλόνητη πεποίθησή του ότι η αρετή είναι διδακτή και εκφράζει τη βεβαιότητά του ότι έκαμψε πια οριστικά τις αντιρρήσεις του συνομιλητή του.
Ας μη βιαστούμε να χαρακτηρίσουμε την αγωγή στη αρχαία Αθήνα αυταρχική, διότι ασκούν έλεγχο το οικογενειακό και «σχολικό» περιβάλλον και η Πολιτεία, ώστε το παιδί να υποχρεώνεται να πειθαρχεί (είναι άλλωστε χαρακτηριστική και η χρήση του ρήματος «ἀναγκάζω».) Αυτό θα αποτελούσε οπωσδήποτε αναχρονισμό που δε θα λάμβανε υπόψη του το είδος της πολιτείας και την ποιότητα των σχέσεων. Η αγωγή στην αρχαία Αθήνα δεν αποβλέπει στη δημιουργία πειθήνιων και ετεροκίνητων υπηκόων, αλλά ελεύθερων δημοκρατικών πολιτών, υπεύθυνων και καλλιεργημένων ανθρώπων με ανώτερο ήθος και υψηλό φρόνημα. Η παιδεία στην αρχαία Αθήνα είναι σταθερά προσανατολισμένη στο πρότυπο του καλοῦ κἀγαθοῦ πολίτη.
Ο ιδανικός Αθηναίος πολίτης είναι πριν απ’ όλα ηθική προσωπικότητα, στη διάπλαση της οποίας συμβάλλουν κατά το δυνατόν όλοι οι φορείς της αγωγής, ανεξάρτητα από την ιδιότητα ή το αντικείμενο διδασκαλίας του καθενός. Από εκεί και πέρα, ιδιαίτερα σημαντική είναι η πρόσβαση σε ένα ευρύ φάσμα γνωστικών τομέων (ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, μουσική, ποίηση κ.ά.), αλλά και η απόκτηση ενός υγιούς, εύρωστου και ρωμαλέου σώματος. Κάποιος, λοιπόν, που διαθέτει αυτά τα εφόδια εντάσσεται πλέον ομαλά στο δημοκρατικό κλίμα της κλασικής Αθήνας, μιας και είναι επαρκής στον πειστικό λόγο και την αποτελεσματική πράξη, και βέβαια ικανός «ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι» σύμφωνα με τους νόμους της πόλης. Συνεπώς, η ρητορική ικανότητα, η δυνατότητα λήψης και εκτέλεσης ορθών αποφάσεων, καθώς επίσης τα διοικητικά προσόντα και ταυτόχρονα η πειθαρχία στους νόμους συναποτελούν τους καρπούς της αγωγής και προσδιορίζουν τον ιδανικό πολίτη.
Για την ανατροφή των νέων στην Αθήνα μπορεί να συναχθούν τα εξής συμπεράσματα:
α) Η ανατροφή και η διαπαιδαγώγηση των νέων είναι υπόθεση ιδιωτική και όχι κρατική. Η Πολιτεία ελέγχει μόνο τα αποτελέσματα της αγωγής, παρακολουθώντας τους πολίτες σε όλη τους τη ζωή.
β) Οι πολυπρόσωπες εκπαιδευτικές διαδικασίες είναι ασφαλώς αρκετά δαπανηρές. Επομένως μόνο οι γόνοι εύπορων οικογενειών μπορούσαν να λάβουν ολοκληρωμένη εκπαίδευση.
γ) Η ανατροφή των νέων (οικογενειακή και σχολική) αποβλέπει στη σύμμετρη ανάπτυξη σώματος και πνεύματος. Μας εντυπωσιάζει η έμφαση στη μουσική διδασκαλία.
δ) Το αθηναϊκό σύστημα ανατροφής υπηρετεί της ανάγκες μιας δημοκρατικής πόλης που, για να λειτουργήσει ομαλά, χρειάζεται καλλιεργημένους και πολιτικά συνειδητοποιημένους πολίτες με υψηλό αίσθημα ευθύνης και ανώτερο ήθος.
Η περιγραφή του Πρωταγόρα διαθέτει τα εξής προτερήματα:
α) Είναι συνοπτική, αλλά ταυτόχρονα πυκνή και περιεκτική. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κείμενο υψηλής πληροφορικότητας, αφού –χωρίς να κουράσει τον αναγνώστη– τον ενημερώνει ικανοποιητικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας τον 5ο αι. π.Χ.
β) Είναι σαφής, ακριβής και ουσιαστική, καθώς δεν αναφέρεται μόνο στα τυπικά στοιχεία της εκπαιδευτικής οργάνωσης (φορείς, μέσα, μέθοδοι κτλ.), αλλά φωτίζει και τους βαθύτερους στόχους του θεσμού της παιδείας.
γ) Είναι παραστατική και γλαφυρή, καθώς αποδίδει ανάγλυφη την παιδευτική διαδικασία μέσα από την οποία περνούν τα παιδιά, οι έφηβοι αλλά και οι ενήλικοι στην πόλη της αρχαίας Αθήνας.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
- Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη, όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσεις των φίλων του για απόδραση, με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας.
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη φυλακή ο Σωκράτης δέχθηκε έντονες τις προτροπές των μαθητών του να αποδράσει και να ζήσει σε άλλη πόλη της Ελλάδας μακριά από την Αθήνα. Ο Σωκράτης όμως απέρριψε κατηγορηματικά τις δελεαστικές αυτές προτάσεις με το επιχείρημα ότι θα ήταν προδοσία των νόμων της πατρίδας του να παραβεί την απόφαση του δικαστηρίου και να φύγει από τη φυλακή, για να γλιτώσει τη ζωή του. Θα ήταν, κατά τον Σωκράτη, επαίσχυντη προδοσία επίσης για την ηθική υπόσταση και τη διδασκαλία του, τις αρχές και τα ιδανικά του. Οι νόμοι της πατρίδας του, που θα είχαν αισχρά καταπατηθεί, δίκαια θα διαμαρτύρονταν λέγοντας ότι ο Σωκράτης αθέτησε το «συμβόλαιο» μαζί τους αναδεικνυόμενος έτσι –αυτός, ένας δάσκαλος της αρετής!– χείριστο παράδειγμα για όλους.
Συγκρίνοντας τη στάση αυτή του Σωκράτη με τις απόψεις του Πρωταγόρα, θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι η εμμονή του Σωκράτη να υποστεί την τιμωρία που του επέβαλε η δικαιοσύνη της πόλης του συμφωνεί με την άποψη του Πρωταγόρα ότι κάθε ποινή δεν πρέπει να θεωρείται ως εκδίκηση, αλλά ως πράξη σωφρονισμού και παράδειγμα για τους άλλους. Επίσης η θέση του Σωκράτη ότι δεν πρέπει ο πολίτης να γίνεται παραβάτης των νόμων της πατρίδας του –και αν κάποτε συμβεί αυτό, οφείλει να δέχεται αδιαμαρτύρητα την επιβαλλόμενη ποινή– συμφωνεί με τη θεωρία του Πρωταγόρα για τον σκοπό της τιμωρίας, που είναι διορθωτικός και βελτιωτικός.
- Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν την αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα.
Ο Σωκράτης έχει υποστηρίξει ότι η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή· γι’ αυτό και έγκριτοι πολίτες της Αθήνας, όπως ο Περικλής και άλλοι, δεν έχουν τη δυνατότητα να τη μεταδώσουν στους γιους τους. Αντίθετα, παραδέχθηκε ότι η αρετή αυτή είναι έμφυτη σε κάθε άνθρωπο, όπως το απέδειξε με το παράδειγμα της Εκκλησίας του Δήμου, η οποία, ενώ απορρίπτει τη γνώμη των μη ειδικών σε τεχνικά θέματα, στα ζητήματα της πολιτείας ακούει με προσοχή την άποψη κάθε Αθηναίου.
Διαφορετική είναι η θέση του Πρωταγόρα, ο οποίος διατείνεται ότι ο άνθρωπος μπορεί να καλλιεργήσει την πολιτική αρετή με την επιμέλεια, την άσκηση και ιδίως τη μαθητεία του κοντά σε σοφούς δασκάλους, όπως ήταν οι Σοφιστές.
- Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία, προκειμένου να διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή;
Η οικογένεια έχει στη διάθεσή της τα εξής μέσα: α) το καλό παράδειγμα των γονέων, αλλά και των άλλων συγγενών (ακόμα και των προγόνων), β) τη συνεχή διδασκαλία και καθοδήγηση των γονέων προς τα παιδιά τους σε θέματα αρετής και εφαρμογής της στη ζωή, γ) τη χρήση απειλών και τιμωριών για τον σωφρονισμό και την πρόληψη άλλων ατοπημάτων, δ) την απονομή αμοιβών –ηθικών ή υλικών– στα παιδιά εκείνα που επιδεικνύουν παραδειγματική τήρηση των κανόνων της αρετής.
Η κοινωνία έχει στη διάθεσή της τα ακόλουθα μέσα: α) το καλό παράδειγμα της πνευματικής και πολιτικής ηγεσίας, β) την παροχή σωστής παιδείας στους νέους με κατάλληλα εκπαιδευτήρια και άξιους διδασκάλους, γ) την εξασφάλιση στους νέους υγιούς ηθικά περιβάλλοντος, που τους διευκολύνει στην τήρηση των κανόνων της αρετής και στην προαγωγή του ηθικού βίου τους, δ) τη δίκαιη τιμωρία των αδικοπραγούντων και παρανομούντων –αλλά με πνεύμα κατανόησης και επιείκειας και ποτέ για εκδικητικό σκοπό– και πάντοτε με στόχο σωφρονιστικό και προληπτικό.
- Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή. Θεωρείτε πως πράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή πως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες;
Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε πράγματι ταύτιση της πολιτικής και της ιδιωτικής αρετής. Φαινόταν όντως αδιανόητο να είναι ένας πολίτης υπόδειγμα δημόσιας ζωής και να μην είναι εξίσου πρότυπο ιδιωτικού βίου. Όποιος, αντίστροφα, ήταν άψογος στη διαχείριση των οικογενειακών του υποθέσεων θεωρείτο κατάλληλος για την ανάληψη δημοσίων αξιωμάτων και για τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων.
Η πολιτική και η ιδιωτική αρετή δεν πρέπει να θεωρούνται ξεχωριστές ιδιότητες, αφού η πρώτη είναι προέκταση και εξωτερίκευση της δεύτερης. Οι ιδιότητες αυτές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους, εφόσον ο πολίτης οφείλει να είναι, τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική του ζωή, εξίσου έντιμος και ανεπίληπτος.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ
Οι παρακάτω ερωτήσεις προέρχονται από το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (ΚΕΕ) και καλύπτουν το σύνολο της ερμηνευτικής προσέγγισης του συγκεκριμένου αποσπάσματος.
- Ποια αντίρρηση του Σωκράτη δηλώνει ότι θα ανασκευάσει ο Πρωταγόρας;
- Με ποια μέθοδο δηλώνει ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση του Σωκράτη; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, προτίμησε να αλλάξει μέθοδο; Ποια πλεονεκτήματα του προσφέρει η δεύτερη;
- Ο Πρωταγόρας θεωρεί την «ἀνδρὸς ἀρετήν», την πολιτική αρετή, ως μοναδικό θεμέλιο για τη συγκρότηση και διατήρηση του οικοδομήματος της πολιτείας. Πώς κατέληξε στο συμπέρασμα αυτό; Να κρίνετε την εγκυρότητα του συλλογισμού του.
- Υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει; (ἔστι τι ἕν, ἢ οὐκ ἔστιν, οὗ ἀναγκαῖον πάντας τοὺς πολίτας μετέχειν, εἴπερ μέλλει πόλις εἶναι;) Ποιο είναι το «ένα», το «αναγκαίο» για την ύπαρξη της πόλης; Nα εντοπίσετε τη σχέση ανάμεσα στην άποψη αυτή και στον πρωταγόρειο μύθο.
- …εάν μεν υπάρχει αυτό το ένα πράγμα και εάν αυτό το πράγμα δεν είναι ούτε η οικοδομική ούτε η μεταλλουργία ούτε η κεραμική… (εἰ μὲν γὰρ ἔστι καὶ τοῦτό ἐστι τὸ ἓν οὐ τεκτονικὴ οὐδὲ χαλκεία οὐδὲ κεραμεία). Ποιο επιχείρημα του Σωκράτη υπαινίσσεται στο σημείο αυτό ο Πρωταγόρας;
- Σε ποια μέρη αναλύεται η ἀνδρὸς ἀρετὴ σύμφωνα με τον Πρωταγόρα;
- Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η Πολιτεία στην εκπλήρωση της υποχρέωσης αυτής;
- Η αυστηρότητα των ποινών μας εντυπωσιάζει, αλλά ακόμη περισσότερο μας εντυπωσιάζει ότι χειρότερη δε θεωρείται ο θάνατος, αλλά ο θάνατος στην εξορία, η δήμευση της περιουσίας και η διάλυση της οικογένειας. Γιατί τη θεωρούσαν αυστηρότερη; Στην απάντησή σας πρέπει να λάβετε υπόψη σας τις σχέσεις που επικρατούσαν στην αρχαία πόλη και ιδίως τη σχέση του πολίτη με την πόλη.
- Να καταγράψετε τα επιχειρήματα με τα οποία ο Πρωταγόρας επιχειρεί να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους και να τα αξιολογήσετε.
- Να εξηγήσετε αν η άποψη του «διδακτού της αρετής» ενισχύεται από την αναφορά στην επιβολή των ποινών.
- Σε ποιες βαθμίδες εκπαίδευσης των νέων στην αρχαία Αθήνα αναφέρεται ο Πρωταγόρας στο απόσπασμα του βιβλίου σας, ποιοι ήταν οι φορείς της αγωγής και ποιος ο στόχος και το αντικείμενο διδασκαλίας;
- Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η αγωγή των νέων στην αρχαία Αθήνα, όπως την περιγράφει ο Πρωταγόρας, είναι αυταρχική;
- Ποια άποψη εκφράζει ο Πρωταγόρας για τους νόμους; Πώς συνδέεται με τις απόψεις του για την αἰδῶ και την δίκην;
- Ποιος ήταν ο γενικότερος σκοπός της αγωγής και σε ποια σχέση βρισκόταν με τους επιμέρους στόχους κάθε βαθμίδας ή και μαθήματος;
- Ο Κ. Μπαλάσκας παρατηρεί: «Η ζωή του ανθρώπου στην κοινωνία είναι μια αδιάκοπη παιδευτική άσκηση. Ο άνθρωπος από τη γέννηση ως τον θάνατο ζει μέσα σε κανόνες αυστηρά χαραγμένους, καμιά απόκλιση δεν επιτρέπεται, ενώ η γενική αδυναμία για συμμόρφωση σ’ αυτούς τιμωρείται με θάνατο. Ο Πρωταγόρας τα βρίσκει αυτά εντελώς φυσικά». Πώς εξηγείται αυτή η στάση του Πρωταγόρα;
- Να αποδώσετε με δικά σας λόγια τη συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα, η οποία καταλήγει στην ανάγκη να διδαχθεί η αρετή.
- Σε ποια συμπεράσματα μπορούμε να καταλήξουμε για την ανατροφή των νέων στην Αθήνα;
Η ομάδα του filologika.gr
Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.