Πρωταγόρας Ενότητα 4

Πρωταγόρας Ενότητα 4

Μετάφραση σε αντιστοίχιση

Ἀρετή < ἀραρίσκω (= τακτοποιώ, προετοιμάζω, συνδέω): αρέσκεια, αρεστός, άρθρο, αριθμός, αριστείο, αριστοκρατία, άριστος, άρμα, αρμονία, αρμός, δυσαρέσκεια, ενάρετος, πανάρετος, φιλαρέσκεια.

Βωμούς < βαίνω: ακροβάτης, ανάβαση, αναβάτης, βάδην, βαθμός, βάθρο, βάση, βατήρας, βατός, βήμα, βηματοδότης, διάβαση, διαβάτης, διάβημα, δύσβατος, έμβασμα, επιβάτης, κατάβαση, παραβάτης, πρόσβαση.

Ὑποδέσεις < ὑπὸ + δέω (= δένω): δέμα, δέσιμο, δέσμιος, δεσμός, δεσμοφύλακας, δεσμώτης, διάδημα, επίδεσμος, περίδεση, υπόδημα.

Τέχνη < τίκτω: απότοκος, αρχιτεκτονική, άτεκνος, άτεχνος, έντεχνος, επιτόκιο, επίτοκος, περίτεχνος, τεκνοποίηση, τέκτονας, τεχνικός, τεχνίτης, τεχνοκράτης, τεχνολογία, τεχνολογία, τεχνοτροπία, τοκετός, τόκος.

Ἱκανὴ < ἱκνοῦμαι: ανέφικτος, άφιξη, εφικτός, ικανοποίηση, ικανοποιητικός, ικανός, ικανότητα, ικανώς, ικεσία, ικετευτικός, ικετεύω, ικετήριος, ικέτης, προίκα.

Βοηθός < βοὴ + θέω (= τρέχω): αβοήθητος, βοήθεια, βοήθημα, βοηθητικός, βοηθώ, υποβοήθηση.

Σκεδαννύμενοι < σκεδάννυμαι: διασκέδαση, διασκεδαστής, διασκεδαστικός, σκέδασις.

Δείσας < δέδοικα ή δέδια< δείδω: δειλία, δειλός, δεινός, δεινότητα, δεισιδαιμονία, δέος, επιδείνωση, πάνδεινα, περιδεής.

Κόσμος: απόκοσμος, διακόσμηση, διάκοσμος, κόσμημα, κοσμηματοπώλης, κοσμητής, κοσμητικός, κοσμητολογία, κοσμήτορας, κοσμητός, κοσμήτωρ, κοσμικός, κοσμικότητα, κόσμιος, κοσμιότητα, κοσμίως, κοσμογονία, κοσμογυρισμένος, κοσμοκαλόγερος, κοσμοκράτορας, κοσμολογικός, κοσμοναύτης, κοσμοπλημμύρα, κοσμοπολίτης, κοσμοπολίτικος, κοσμοσυρροή, κοσμώ, μικρόκοσμος, υπόκοσμος.

Δοίη < δίδωμι: αιμοδότης, ανδράποδο, ανέκδοτος, αποδοτικός, δόση, δοσίλογος, δοσολογία, δότης, δοτός, δωρεά, δώρημα, δώρο, δωροδοκία, δωροδότης, δωροθέτης, δωσίλογος, έκδοση, εκδοτικός, ενδοτικός, ηλεκτροδότηση, καταδότης, λογοδοσία, μετάδοση, μεταδοτικός, μισθοδοσία, παράδοση, σηματοδότης.

Νείμω < νέμω: αγορανομία, ανομία, απονομή, αστυνομία, αστυνομικός, αστυνόμος, αυτονομία, αυτόνομος, δασονομία, δασονόμος, διανομέας, διανομή, εξοικονόμηση, κατανομή, νέμεση, νομαδικός, νομάς, νομή, νομική, νομικός, νόμισμα, νομισματικός, νομοθεσία, νομοθέτης, νομομαθής, νομός, νομός, νομοσχέδιο, νομοταγής, οικονομία, οικονόμος, παρανομία, παράνομος, ταξινόμηση, τροχονόμος, υπόνομος, χειρονομία.

Ἔχων < ἔχω: ακατάσχετος, ανακωχή, ανεκτός, ανθεκτικός, ανοχή, αντοχή, αποχή, διπλωματούχος, εκεχειρία, ένοχος, έξη, εξής, εξοχή, ευεξία, εφεκτικός, εχεμύθεια, εχέμυθος, εχέφρων, ηνίοχος, κατεχόμενα, κατοχή, κάτοχος, καχεκτικός, καχεξία, κληρούχος, μετοχή, μέτοχος, νουνεχής, οχυρό, παροχή, πάροχος, πολιούχος, προνομιούχος, ραβδούχος, συνεχής, σχέδιο, σχεδόν, σχέση, σχετικός, σχήμα, σχολείο, υπέροχος, χειρόκτιο, χτικιό.

Ἰατρικὴν < ἰάομαι–ῶμαι: ανίατος, ίαμα, ιαματικός, ίαση, ιάσιμος, ιατός, ιατρείον, ιατρός.

Θῶ < τίθημι: αδιαθεσία, ανάθεμα, αντίθετος, απόθεμα, αποθηκάριος, αποθήκη, διάθεση, διαθήκη, έκθεμα, έκθεση, εκθέτης, έκθετος, εμπρόθετος, επίθεση, επιθετικός, θέμα, θεμέλιο, θεμελιώδης, θέση, θεσμός, θετός, θήκη, κατάθεση, καταθέτης, νουθεσία, παράθεμα, παράθεση, παρακαταθήκη, πρόσθετος, σύνθεση, συνθετικός, σύνθετος, συνθήκη, τοποθεσία, υιοθεσία, υπερθετικός, υποθετικός.

Ἴωσιν < ἔρχομαι–εἶμι: ανεξίτηλος, διέλευση, εισιτήριο, ελευθερία, έλευση, Ελευσίνα, εξιτήριο, έπηλυς, ερχομός, ισθμός, οδός, προσέλευση, προσηλυτισμός, προσήλυτος, προσιτός.

Σωφροσύνης < σώφρων < σῶς (= σῶος) + φρήν: ευφροσύνη, εχέφρων, παραφροσύνη, παράφρων, σχιζοφρένεια, σωφρονητικός, σωφρονίζω, σωφρονισμός, σωφρονιστής, σωφρονώ, σωφρόνως, φρενίτιδα, φρενοβλαβής, φρενοκομείο.

Πηγή

θείας μετέσχε μοίρας: Η φωτιά κυρίως, αλλά και οι τεχνικές γνώσεις (ἔντεχνος σοφία) επέτρεψαν στον άνθρωπο να δημιουργήσει τον τεχνικό πολιτισμό του, μεταβάλλοντας την όψη της φύσης, κατά κάποιον τρόπο σαν δημιουργός-θεός. Η έννοια της φωτιάς ως δυναμογόνου φυσικού στοιχείου αναπτύσσεται διεξοδικά στη φιλοσοφία του Ηρακλείτου (ἀείζωον πῦρ). Η μεταμορφωτική δύναμη αυτού του στοιχείου της φύσης δεν μπορούσε παρά να εκληφθεί ότι αποτελούσε αποκλειστικό κτήμα των θεών, δηλ. στοιχείο της θεϊκής ουσίας, και ένα από τα μυστικά της δύναμής τους.

θεοὺς ἐνόμισε: Η λατρεία θεωρείται έμφυτη ανθρώπινη ορμή. Ο ίδιος ο Πρωταγόρας κατά πάσα πιθανότητα αναγνώριζε ότι η λατρεία προσιδιάζει στον άνθρωπο και ίσως είναι κάτι το απαραίτητο, χωρίς όμως και να παίρνει θέση για την ύπαρξη των θεών (αγνωστικισμός). Το ένστικτο της πίστης και της λατρείας είναι θεμελιώδες στην ανθρώπινη φύση και η απόδοσή του σε θεϊκή συγγένεια δεν είναι απροσδόκητη σε μια αφήγηση που δίνεται σε μορφή λαϊκής μυθολογίας, για να γίνει πιο ευχάριστη.

φωνὴν καὶ ὀνόματα… διηρθρώσατο: Ο Πρωταγόρας και οι άλλοι σοφιστές υποστήριζαν ότι η γλώσσα είναι δημιούργημα του ανθρώπου και επιτεύχθηκε με μακροχρόνια εξέλιξη χάρη στη «θεία μοίρα», που του εξασφάλισε ο Προμηθέας. Παράλληλα όμως στην αρχαιότητα επικρατούσε και η άποψη ότι η γλώσσα δόθηκε στον άνθρωπο εξαρχής ως φυσικό κτήμα. Τη δεύτερη αυτή αντίληψη εκφράζει και ο Ηρόδοτος (ΙΙ, 2), όταν αναφέρει το πείραμα του Ψαμμήτιχου. Ο Αιγύπτιος βασιλιάς Ψαμμήτιχος έδωσε εντολή να ανατραφούν δύο βρέφη χωρίς να ακούσουν ανθρώπινη μιλιά και η πρώτη λέξη που άρθρωσαν στα δύο τους χρόνια ήταν φρυγική, γεγονός που τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι οι πρώτοι άνθρωποι ήταν Φρύγες! Η γνώμη των σοφιστών επιβεβαιώνεται από τη νεότερη γλωσσολογική επιστήμη. Συμπληρωματικά, η σύγχρονη Ψυχολογία διακρίβωσε και ανέλυσε και τη διπλή άρθρωση που παρουσιάζει κάθε γλώσσα: την άρθρωση των φθόγγων, με την οποία σχηματίζονται οι λέξεις, που εκφράζουν απλά δεδομένα της εμπειρίας, και την άρθρωση των λέξεων (σύνταξη), με την οποία σχηματίζονται οι προτάσεις, που εκφράζουν σύνθετα δεδομένα της εμπειρίας, σκέψεις κ.λπ. Ίσως αυτή η διπλή διάρθρωση της γλώσσας να υποδηλώνεται στη φράση «φωνὴν καὶ ὀνόματα… διηρθρώσατο».

οἰκήσεις… τροφάς: Το πολυσύνδετο σχήμα τονίζει τα αποτελέσματα της αξιοποίησης της «ἐντέχνου σοφίας» από τον άνθρωπο.

ἡ δημιουργικὴ τέχνη… πρὸς δὲ τὸν… ἐνδεής: Οι άνθρωποι δε διέθεταν όπλα και μεθόδους τέτοιες που θα επέτρεπαν την απόκρουση και την εξόντωση των άγριων ζώων. Χαρακτηριστική η προσωποποίηση της δημιουργικής τέχνης.

πολιτικὴν τέχνην… ἧς μέρος πολεμική: Η πολεμική τέχνη θεωρείται μέρος της πολιτικής, διότι δημιουργείται και αναπτύσσεται σε πολιτικά οργανωμένες κοινωνίες. Με τον όρο «πολιτικὴ τέχνη» ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην οργάνωση και τη διοίκηση των πόλεων.

ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεθαι: Κατά τον Πρωταγόρα, οι άνθρωποι ένιωθαν την ανάγκη (ἐζήτουν) της συνάθροισης, της συμβίωσης. Ο άνθρωπος, δηλαδή, επιβιώνει μόνο χάρη στη ροπή και την ικανότητά του για κοινωνική ζωή. Η βασική αυτή θέση, ενώ εντάσσεται σε μια συνολική συλλογιστική που σκοπό έχει να καταδείξει ότι τα αίτια δημιουργία της πρώτης κοινωνίας με τη μορφή της συντεταγμένη πολιτείας ήταν εξωτερικά (ο φόβος και η μειονεκτικότητα του ανθρώπου απέναντι στα θηρία), μπορεί να θεωρηθεί «προδιατύπωση» της θέσης του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο ως «φύσει πολιτικὸν ὄν». Η άποψη αυτή του Αριστοτέλη υποστηρίζεται από πολλούς νεότερους κοινωνιολόγους και ψυχολόγους.

κτίζοντες πόλεις: Μεγάλη σημασία αποδίδεται στο θεσμό της πόλης ως μορφή ύψιστης κοινωνικής εξέλιξης και εστία κοινωνικής, πολιτικής και πνευματικής ανάπτυξης.

Ζεύς … δείσας: Ο Δίας, ως πατέρας των θεών και των ανθρώπων, παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα. να ανησυχεί  για την τύχη του ανθρωπίνου γένους. Ας θυμηθούμε στο σημείο αυτό πως ο Προμηθέας τιμωρήθηκε από τον Δία για την πρωτοβουλία του να κλέψει τη φωτιά και τις τεχνικές γνώσεις και να τις δωρίσει στον άνθρωπο. Παρατηρούμε δηλαδή μια σημαντικότατη διαφοροποίηση στην παρουσίαση του Δία ανάμεσα στον Πρωταγόρα από τη μία πλευρά και τον Ησίοδο και τον Αισχύλο από την άλλη. Στους δύο τελευταίους ο Δίας παρουσιάζεται απολύτως εχθρικός προς τους ανθρώπους και είτε επιδιώκει να πάρει πίσω τη φωτιά είτε τιμωρεί ανελέητα τον Προμηθέα. Στη διήγηση του Πρωταγόρα, αντίθετα, ο Προμηθέας μεν τιμωρείται, αλλά ο Δίας δεν καταβάλλει προσπάθεια να πάρει πίσω το δώρο της φωτιάς και της έντεχνης σοφίας από τους ανθρώπους. Αντίθετα, φαίνεται να ενδιαφέρεται πραγματικά γι’ αυτούς, αφού τους παραχωρεί οικειοθελώς εκείνο που δεν κατάφερε να του κλέψει ο Προμηθέας: την πολιτική σοφία. Η παρατήρηση αυτή έχει ιδιαίτερη αξία για την πρόοδο της θεολογικής αντίληψης των αρχαίων Ελλήνων. Μαρτυρεί εξέλιξη στην αντίληψη του θείου, που παύει πλέον να συλλαμβάνεται ανθρωπομορφικά, με τα πάθη και τις μικρότητες ενός κοινού θνητού (βλ. Όμηρο), και γίνεται αντιληπτό ως μια οντότητα που προσωποποιεί τον ηθικό νόμο, τη δικαιοσύνη και τη μέριμνα για τον άνθρωπο. Η πατρότητα αυτής της εξέλιξης θα πρέπει να αναζητηθεί στους σοφιστές και σε αυτήν θα πρέπει να αναζητηθεί η αιτία για τις κατηγορίες περί αθεΐας που διατυπώθηκαν εις βάρος τους.

αἰδῶ τε καὶ δίκην: Η αἰδὼς είναι το συναίσθημα της ντροπής που νιώθει ο κοινωνικοποιημένος άνθρωπος για κάθε πράξη που δε συμφωνεί με τις καθιερωμένες κοινωνικές αντιλήψεις, αλλά και η αγανάκτηση που συχνά εκδηλώνεται με αποδοκιμασία για όποιον ενεργεί αντικοινωνικά. Το συναίσθημα αυτό λειτουργεί και ως κίνητρο για την επιτέλεση του χρέους και του καθήκοντος που επιβάλλει η κοινωνία στα μέλη της, αφού έτσι αποφεύγεται η αγανάκτηση και η αποδοκιμασία των άλλων. Διαφέρει από την αἰσχύνη, που επέρχεται ως συνέπεια μιας ανεπίτρεπτης πράξης. Η δίκη εξάλλου είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, ο σεβασμός των δικαιωμάτων των συνανθρώπων μας και οι ενέργειες για την αποκατάσταση αυτών των δικαιωμάτων, όταν καταστρατηγούνται βάναυσα από κάποιον. Και τα δύο αυτά συναισθήματα κρίνονται απαραίτητα για κάθε πολίτη και συνιστούν μέρος της πολιτικής αρετής, όπως θα φανεί στη συνέχεια του διαλόγου.

ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί: Η αἰδὼς και η δίκη (ο αμοιβαίος σεβασμός και η δικαιοσύνη) δόθηκαν στους ανθρώπους ως έννοιες, δηλ. ως πρότυπα που έπρεπε να κατακτηθούν από τους ανθρώπους με τη λογική τους και με προσωπικό αγώνα. Όταν οι άνθρωποι γνωρίζουν σε βάθος τις έννοιες αυτές και είναι σε θέση να τις πραγματώσουν στις μεταξύ τους σχέσεις, τότε και η οργάνωση της πολιτείας στηρίζεται σε αυτές. Μια πολιτεία, όταν θεμελιώνει την οργάνωση και τη λειτουργία της στην αἰδῶ και τη δίκη είναι, βέβαια, δημοκρατική. Ο αλληλοσεβασμός και το αίσθημα δικαιοσύνης που διέπει τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους και με την πολιτεία εδραιώνουν την αμοιβαία εμπιστοσύνη και εξασφαλίζουν ισορροπία σε αυτές τις σχέσεις. Τότε, και υπό αυτές τις προϋποθέσεις, αναπτύσσονται φιλικοί δεσμοί μεταξύ των πολιτών και των πολιτών με το κράτος.

πότερον: Η χρήση του ευθέος λόγου προσδίδει αμεσότητα και ζωντάνια στον μύθο.

αἱ τέχναι νενέμηνται: Ο Πρωταγόρας κατανοεί τη σημασία του καταμερισμού της εργασίας για την πρόοδο, όπως φαίνεται από το σημείο αυτό, αλλά και από τα επιτεύγματα της δεύτερης φάσης της εξέλιξης. Γι’ αυτό και θέτει το πρόβλημα με την ερώτηση του Ερμή. Αν περιλαμβανόταν στον καταμερισμό εργασίας και η πολιτική, δε θα συμμετείχαν όλοι στην πολιτική ζωή και δε θα υπήρχαν πόλεις, υπό την έννοια ότι οι άνθρωποι δε θα αποδέχονταν κοινές ηθικές αξίες, την αἰδῶ και τη δίκη. Αν δεν τις αποδέχονταν, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί θα κατέληγαν στην αλληλοεξόντωση των ανθρώπων, όπως στην προηγούμενη φάση. Η πολιτική συνδέεται άριστα με την αἰδῶ και τη δίκη, που αποτελούν το θεμέλιο και την αναγκαία προϋπόθεσή της· με την έννοια αυτή θα ήταν αδιανόητο να μη δοθεί σε όλους. Κατάληξη αυτής της πολιτιστικής εξέλιξης αποτελεί η Αθηναϊκή Δημοκρατία, που δικαιώνεται με τον μύθο του Πρωταγόρα.

πάντες μετεχόντων: Η αἰδὼς και τη δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, αλλά κατανέμονται σε όλους σε μεταγενέστερο στάδιο. Αν αφαιρέσουμε τα μυθολογικά στοιχεία από την αφήγηση του Πρωταγόρα, απομένει ότι η αρετή καθεαυτή δεν ήταν στην αρχή μέρος της ανθρώπινης φύσης, γι’ αυτό και οι πρωτόγονοι άνθρωποι, μολονότι είχαν τη νοημοσύνη να μαθαίνουν διάφορες «τέχνες», όπως τη χρήση της φωτιάς ή την επεξεργασία του μετάλλου, συμπεριφέρονταν με αγριότητα ο ένας στον άλλο και δεν μπορούσαν να συνεργαστούν. Η ανθρώπινη φύση φέρει μέσα της τις απαραίτητες καταβολές για να εξελιχθεί ηθικά. Σε αυτό ακριβώς είναι αναγκαία η διδασκαλία που επαγγέλλεται ο Πρωταγόρας.

νόμον γε θές: Ο Δίας δεν μπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δύο αρετών στους ανθρώπους, μια και δεν αποτελούσαν μέρος της αρχικής τους φύσης. Αν αφαιρέσουμε το περίβλημα του μύθου, τα λόγια του Πρωταγόρα σημαίνουν ότι το θέσπισμα, ο νόμος αυτός, ήταν έργο του χρόνου, της πικρής πείρας και της ανάγκης.

κτείνειν ὡς νόσον πόλεως: Η απαίτηση του Πρωταγόρα να αφανίζεται όποιος δε διαθέτει τα δύο προηγούμενα στοιχεία της αρετής φανερώνει την ύψιστη σημασία που αποδίδει σε αυτά για τη συγκρότηση και τη διατήρηση της πολιτείας. Σήμερα βέβαια θα θεωρούσαμε τη θανάτωση σκληρό και απάνθρωπο μέτρο.

οὕτω δή: Από το σημείο αυτό, μετά την έκθεση του μύθου, ο Πρωταγόρας αρχίζει τη λογική διερεύνηση των δεδομένων και επιχειρεί εξαγωγή συμπερασμάτων, χρησιμοποιώντας και εμπειρικά στοιχεία (επιμύθιο).

εἰκότως, ὡς ἐγώ φημι: Ο Πρωταγόρας εκφράζει την αντιτεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, επιδοκιμάζει το αθηναϊκό πολίτευμα και ιδίως το δικαίωμα της ισηγορίας.

ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης: Ο Πρωταγόρας αντικαθιστά εδώ για πρώτη φορά τα συστατικά της αρετής (αἰδὼς και δίκη) που χρησιμοποιούσε μέχρι τώρα, με τη δυάδα «δικαιοσύνη και σωφροσύνη». Η σύγχυση αυτή, αν και όχι πολύ σοβαρή φαινομενικά, θα συνεχιστεί στην εξέλιξη της συζήτησης με άλλες παραλλαγές και αντικαταστάσεις από το σοφιστή και θα δώσει αφορμή στον Σωκράτη για διεξοδικότερη διερεύνηση της έννοιας της αρετής.

1. Οι άνθρωποι στη δεύτερη φάση της εξελικτικής πορείας τους κατέφυγαν σε μια υποτυπώδη μορφή κοινωνικής συμβίωσης, προκειμένου να εξασφαλίσουν την επιβίωση και να προσαρμοστούν στο φυσικό περιβάλλον.
2. Δε διέθεταν όμως ακόμη τις ψυχοπνευματικές προϋποθέσεις οργάνωσης της συμβίωσης τους, οι οποίες θα τους εξασφάλιζαν κοινωνική συνοχή και αρμονία.
3. Δεν είχαν δηλαδή τη δυνατότητα να συμβιώσουν ως ομάδα, η οποία θα τους παρείχε τις δυνατότητες να αντιμετωπίσουν τους φυσικούς κινδύνους και τη φυσική τους αδυναμία.
4. Αποτέλεσμα αυτού ήταν να διασπούν την ομάδα και να καταλύουν τη συμβίωση.
5. Οι ψυχοπνευματικές προϋποθέσεις οργάνωσης της συμβίωσης είναι οι βάσεις που θα στηρίξουν την πολιτική τέχνη, την πολιτική αρετή, που θα επιτρέψει τη δημιουργία, αλλά και τη διατήρηση της κοινωνίας που θα μετατραπεί σταδιακά σε πόλη.[1]
6. Ο Δίας ως παντογνώστης θεός, αλλά και αγαθοποιός δύναμη, παρενέβη προσφέροντας στους ανθρώπους τις παραπάνω προϋποθέσεις.
7. Έδωσε δηλαδή στους ανθρώπους την αιδώ και τη δίκη ως πρότυπα πάνω στα οποία θα στηριχτεί η απόκτηση της πολιτικής αρετής· μάλιστα προσέφερε τις ιδιότητες αυτές σε όλους τους ανθρώπους σε μια προσπάθεια διασφάλισης της συμβίωσης των ανθρώπων στα πλαίσια της πόλης.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ[2] (απάντηση στον προβληματισμό[3] του Σωκράτη)

1. Όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν την πολιτική αρετή, αφού ο Δίας τις μοίρασε σε όλους με τη μορφή της αιδούς και της δίκης[4].
2. Όλοι οι άνθρωποι λοιπόν μπορούν να έχουν λόγο για τα πολιτικά θέματα, γιατί, θεωρητικά τουλάχιστον, κατέχουν την πολιτική αρετή.
3. Έτσι, είναι απολύτως λογική η παρατήρηση του Σωκράτη ότι όλοι οι Αθηναίοι συμμετέχουν στα πολιτικά θέματα στη Εκκλησία του Δήμου, γιατί ακριβώς όλοι διαθέτουν εξ ορισμού την πολιτική αρετή, ή έστω τη δυνατότητα να την αποκτήσουν με τον προσωπικό τους αγώνα.
4. Άλλωστε, σε διαφορετική περίπτωση δεν μπορεί κανείς να ονομάζεται άνθρωπος[5], ή δεν μπορεί να συμβάλει στη διατήρηση της πόλης, πράγμα που απειλεί την ίδια του την ύπαρξη[6] ή/και αυτήν του είδους του.

Σημεία του κειμένου που αναδεικνύουν την έκτοτε αναγνωρισμένη σημασία της πόλης για την ανθρώπινη ύπαρξη

1. Η απειλή καταστροφής και εξαφάνισης στο πρώτο και δεύτερο στάδιο της ανθρώπινης εξέλιξης
2. Η αδυναμία διασφάλισης της επιβίωσης των ανθρώπων στη δεύτερη φάση της εξελικτικής τους πορείας και αφού άρχισαν να συμβιώνουν.
3. Η παρέμβαση του Δία για τη δημιουργία και διατήρηση της πόλης.
4. Η προσφορά του θεϊκού δώρου της αιδούς και της δίκης, που αποσκοπεί στην οργάνωση και τη διατήρηση της πόλης.
5. Η προσφορά των παραπάνω ιδιοτήτων σε όλους τους ανθρώπους.
6. Ο αυστηρός νόμος που ορίστηκε από τον Δία για την τιμωρία αυτού που δε διαθέτει αυτές τις ιδιότητες.

[1] Με τον όρο κοινωνία νοείται η συμβίωση που δε διέπεται από συγκεκριμένες δομές οργάνωσης και λειτουργίας και αναφέρεται σε μικρού εύρους κοινωνικούς σχηματισμούς. Η πόλη, αντίθετα, είναι μια εξελιγμένη μορφή κοινωνικής συμβίωσης, η οποία διαθέτει αρχές, θεσμούς και νόμους που διέπουν την πλήρη οργάνωσή της.

[2] Ενώ οι προκείμενες σκέψεις του σοφιστή είχαν τη μορφή μύθου, το συμπέρασμα δίνεται με λόγο, μέσο που θα χρησιμοποιηθεί και στη συνέχεια της επιχειρηματολογίας του σοφιστή. Το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο αντιστοιχεί στη γενικότερη πορεία της ανθρώπινης σκέψης, η οποία ξεκίνησε από τη δεισιδαιμονία και τον μύθο και πέρασε στον ορθολογισμό.

[3] Καλό είναι να αποφευχθεί ο όρος συλλογισμός, γιατί η επιχειρηματολογία του Σωκράτη υπήρξε πιθανολογική.

[4] Η θέση αυτή του Πρωταγόρα είναι σύμφωνη με τη γενικότερη σοφιστική ανθρωποκεντρική και ορθολογιστική αντίληψη, κατά την οποία ο άνθρωπος δεν είναι μια κινούμενη μαριονέτα στα χέρια του θεού, αλλά έχει τη δύναμη και την ευθύνη να καθορίσει ο ίδιος τον εαυτό του, μετατρέποντας τις δυνατότητες σε ικανότητες, ανάλογα με το βαθμό της προσπάθειάς του.

[5] Η ανθρώπινη ιδιότητα μετά την παρέμβαση του Δία είναι απόλυτα συνυφασμένη με τις ιδιότητες-πρότυπα της αιδούς και της δίκης.

[6] Η ύπαρξή του απειλείται είτε γιατί θα τιμωρηθεί, σύμφωνα με τον μύθο, με θάνατο, είτε γιατί υποδαυλίζει τις καταστροφικές δυνάμεις της πόλης.

1. Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό σύμφωνα με τον μύθο του Πρωταγόρα; Σε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα;

Σύμφωνα με τον μύθο του Πρωταγόρα, ο Προμηθέας προσέφερε στον ανθρώπινο πολιτισμό το δώρο της φωτιάς, τις προϋποθέσεις δηλαδή για την ανάπτυξη των τεχνών, ενώ ο Διάς την αἰδῶ και τη δίκη, τις αξίες που παίζουν θεμελιώδη ρόλο στην εξέλιξη του πολιτισμού. Οι τεχνικές γνώσεις (δώρο της φωτιάς) προσφέρουν στον άνθρωπο τα αναγκαία για την επιβίωση αγαθά, αλλά δεν επαρκούν για να λύσουν τα προβλήματα που αναφύονται στις ανθρώπινες κοινωνίες· οι ηθικές αξίες του σεβασμού και της δικαιοσύνης ρυθμίζουν την επίλυση των σύνθετων κοινωνικών προβλημάτων, καθώς εξασφαλίζουν τον αυτοέλεγχο και την αυτοπειθαρχία του πολίτη· προφυλάσσουν το άτομο από την αυθαιρεσία, την παρανομία και την ιδιοτέλεια· προάγουν τον κοινωνικό διάλογο και τη συνεργασία· αποτρέπουν τη βιαιότητα, την αυθαιρεσία και το στείρο ανταγωνισμό· υπηρετούν το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης· καλλιεργούν την υπευθυνότητα και την ηθική συνείδηση· προασπίζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια· στερεώνουν την κοινωνική συμβίωση· συνδέουν τους πολίτες και τις πόλεις με άρρηκτους δεσμούς φιλίας· συμβάλλουν στην οργάνωση ευνομούμενων δημοκρατικών κοινωνιών και στην εύρυθμη λειτουργία δημοκρατικών πολιτευμάτων· συντελούν στην πρόοδο του πολιτισμού και στην επίτευξη της ειρήνης. Επομένως, η διαφορά της προσφοράς του Δία από αυτή του Προμηθέα είναι ποιοτική: ο Προμηθέας προσφέρει στον άνθρωπο υλικά αγαθά, ενώ ο Δίας ηθικά και πνευματικά.

2. Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα;

Η πολιτική αρετή είναι η ικανότητα του πολίτη να μιλά για τις υποθέσεις της πόλης στην Εκκλησία του Δήμου. Απαραίτητα συστατικά της πολιτικής αρετής είναι η αἰδώς και η δίκη (ο αμοιβαίος σεβασμός και η δικαιοσύνη), που ο Δίας διένειμε εξίσου σε όλους τους ανθρώπους ως έννοιες, δηλ. ως πρότυπα που έπρεπε να κατακτηθούν με τη λογική τους και με προσωπικό αγώνα. Στο τέλος του κεφαλαίου ο Πρωταγόρας προσθέτει ένα ακόμα συστατικό στοιχείο της πολιτικής αρετής: τη σωφροσύνη. Επειδή ακριβώς η αἰδώς και η δίκη δόθηκαν σε όλους τους ανθρώπους, όλοι οι πολίτες μετέχουν στην πολιτική αρετή και μπορούν να γίνουν δεκτοί στην Εκκλησία του Δήμου, για να διατυπώσουν τις απόψεις τους για τα ζητήματα που απασχολούν την πόλη.

3. Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται μέσα στον μύθο του Πρωταγόρα τα στάδια της εξέλιξης του πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος;

Στην πρώτη φάση του Επιμηθέα συντελείται ο βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου.

Στη δεύτερη φάση του Προμηθέα δημιουργούνται η θρησκεία και η γλώσσα, πραγματοποιείται η γένεση των τεχνών, π.χ. της θήρας και της αλιείας, και σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες. Κατά τη φάση αυτή δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον, δηλαδή το έδαφος και το κλίμα.

Στην τρίτη φάση σχηματίζονται πόλεις, δηλαδή ευρύτεροι οικισμοί που διέπονται από ξεχωριστούς νόμους και έχουν ξεχωριστή πολιτική εξουσία. Όσοι συμμετέχουν στην άσκηση της εξουσίας ονομάζονται πολίτες. Κατά τη φάση αυτή οι άνθρωποι δέχονται κοινές ηθικές αξίες, με αποτέλεσμα τον περιορισμό των κοινωνικών ανταγωνισμών.

4. Συγκρίνετε τον μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον Προμηθέα Δεσμώτη.

Οι απόψεις που διατυπώνονται στον μύθο του Πρωταγόρα και στο απόσπασμα του Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου συμφωνούν μεταξύ τους όσον αφορά την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινω­νίας. Παρουσιάζουν δηλαδή τον ανθρώπινο πολιτισμό ως αποτέλεσμα μιας επίπονης και συνεχούς πορείας προς την πρόοδο, κατά την οποία ο άνθρωπος κατάφερε να ξεπεράσει μια κατάσταση δυστυχίας, φόβου και ανέχειας.

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα του Προμηθέα Δεσμώτη ο πρωταγωνιστής παρουσιάζει τα δώρα που πρόσφερε στον άνθρωπο και ισχυρίζεται πως τον δίδαξε όλες τις τέχνες: τη Λογική, την Αρχιτεκτονική, την Αστρονομία, τα Μαθηματικά, τη Γλώσσα, την Ιστορία, τη Γεωργία, τη Ναυτιλία, την Ιατρική, τη Φαρμα­κολογία, τη Μαντική και τη Μεταλλοτεχνία. Χωρίς να καθορίζει με σαφή­νεια ποια τέχνη δημιούργησε πρώτη και ποια δεύτερη, ο Προμηθέας αναφέρεται σε όλες εκείνες τις πρακτικές και θεωρητικές τέχνες και επιστήμες που συνέβαλαν αποφασιστικά στην υλική, πνευματική και ηθική εξύ­ψωση του ανθρώπου και παρουσιάζεται ως ο μεγάλος δάσκαλος και ευερ­γέτης της ανθρωπότητας.

Ο μύθος που παρουσιάζει ο Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο προχωράει ένα βήμα παραπέρα. Παρουσιάζει τα αποτελέσματα της παρέμβασης του Προμηθέα υπέρ του ανθρώπου και αναγνωρίζει τη συνεισφορά του στον ανθρώπινο πολιτισμό. Χάρη στη φωτιά ο άνθρωπος βελτίωσε τις συνθήκες της καθημερινής ζωής του, απέκτησε γλωσσικό εκφραστικό όργανο, επινόησε τρόπους ένδυσης, έφτιαξε υποδήματα, εξασφάλισε τροφή από τη γη. Ωστόσο η έλλειψη της πολιτικής αρετής, η άγνοια της πολιτικής τέχνης, του στερούσε τη δυνατότητα της κοινωνικής συμβίωσης. Τα μέσα αυτά προσέφερε σε αυτόν ο Δίας, ο οποίος έστειλε τον Ερμή, για να μοιράσει σε όλους τους ανθρώπους την αιδώ και τη δίκη. Έτσι, απέτρεψε τον κίνδυνο αφανισμού του ανθρώπινου γένους και κατέστησε δυνατή και ακίνδυνη την κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων (η προσφορά αυτή του Δία δεν αναφέρεται καθόλου από τον Αισχύλο).

Οι παρακάτω ερωτήσεις προέρχονται από το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (ΚΕΕ) και καλύπτουν το σύνολο της ερμηνευτικής προσέγγισης του συγκεκριμένου αποσπάσματος.

1. Ποια στάδια εξέλιξης πέρασε ο άνθρωπος σύμφωνα με τον μύθο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά καθενός;
2. θείας μετέσχε μοίρας: Με ποιον τρόπο συμμετείχε ο άνθρωπος στη μοίρα, στο μερίδιο, των θεών;
3. Τι είχαν επιτύχει και σε ποιο στάδιο εξέλιξης είχαν φτάσει οι άνθρωποι πριν από τη δημιουργία πόλεων;
4. Ποια άποψη εκφράζει για τη γλώσσα ο Πρωταγόρας; Να τη συγκρίνετε με τις απόψεις του Ηροδότου για το ίδιο θέμα.
5. «᾿Επειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισε, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν». Ο Πρωταγόρας φαίνεται να δέχεται ότι το θρησκευτικό συναίσθημα είναι έμφυτο. Πώς εξηγείται η άποψή του αυτή, αν τη συσχετίσουμε με τις γενικότερες περί θεών απόψεις του;
6. Ποια προβλήματα αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι, όταν ζούσαν διασκορπισμένοι, και ποια προβλήματα αντιμετώπισαν στις πόλεις αμέσως μετά την ίδρυσή τους; Πού οφείλονταν τα προβλήματα αυτά;
7. Η πολεμική τέχνη παρουσιάζεται ως μέρος της πολιτικής. Πώς εξηγείται αυτό, κατά τη γνώμη σας;
8. «ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις». Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα με αυτήν του Αριστοτέλη «ὁ ἄνθρωπος φύσει ζῷον πολιτικόν».
9. Γιατί η «αἰδὼς» και η «δίκη» θεωρούνται «πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί»;
10. Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας; Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτική δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτό;
11. «οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν (αἰδοῦς καὶ δίκης) μετέχοιεν»: Η άποψη αυτή αναφέρεται μόνο σε δημοκρατικά πολιτεύματα ή σε όλα;
12. Ποιο στάδιο στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου εκπροσωπεί η πολιτική τέχνη και πώς συντελείται το πέρασμα σε αυτό;
13. «καὶ νόμον γε θὲς… πόλεως»: Πώς εξηγείται η ανάγκη νόμου για την τιμωρία όποιου δε μετέχει στην αἰδῶ και τη δίκη, αφού αυτές μοιράστηκαν σε όλους;
14. Η αἰδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, κατανέμονται σε όλους μεν, αλλά σε μεταγενέστερο στάδιο. Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής που επαγγέλλεται ο Πρωταγόρας;
15. «Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, … αἰτία»: Σε ποιο επιχείρημα του Σωκράτη απαντά ο Πρωταγόρας και ποια στάση τηρεί απέναντι στο αθηναϊκό πολίτευμα;

1. δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί: Να συνθέσετε το ρήμα ἄγω με πέντε προθέσεις και να σχηματίσετε από κάθε σύνθετο ένα παράγωγο κατά το παράδειγμα συνάγω – συναγωγός ή συναγωγή. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και παραγωγικές καταλήξεις. Με τις παράγωγες λέξεις που θα προκύψουν να σχηματίσετε ισάριθμα ονοματικά σύνολα.
2. Να γράψετε από ένα συνώνυμο και ένα αντίθετο της α.ε. για τις παρακάτω λέξεις: δικαιοσύνη, φημί, μετέχω, ἁθροίζω, ταχύ (ταχέως), δίδωμι, δέδοικα (>δείσας)
3. δεσμοί < δέω-δῶ (θ. δεσ-): Τα ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα με τις παραγωγικές καταλήξεις –μός, –(ε)τός, –ος (αρσ. β’ κλ.), –σις, –σία, –ή ή –ά (όταν προηγείται ῥ), –ία ή –εία σημαίνουν την ενέργεια, το πάθος ή την κατάσταση. Να σχηματίσετε παράγωγα ουσιαστικά από τα ακόλουθα ρήματα, χρησιμοποιώντας όσες από τις παραπάνω καταλήξεις ταιριάζουν: ὀδύρομαι, σείω, ἀγείρω (θ. ἀγερ-), συναγείρω, τίκτω (θ. τεκ-, τοκ-), λύω, παύω, στέφω, αἴρω, ἐγείρω, χρήομαι-χρῶμαι, σημαίνω, στρέφω, πέμπω, φυλάττω, χαίρω (θ. χαρ-), ἀγγέλλω, ὁμιλέω-ῶ, μαρτυρέω-ῶ, λατρεύω, δουλεύω, μαντεύω, ἀριστεύω, βασιλεύω.
4. νέμω, νόσος, δίκη, κόσμος, (δια)φθείρω: Από το θέμα καθεμιάς λέξης που σας δίνεται να σχηματίσετε πέντε λέξεις (απλές ή σύνθετες).
5. Να δοθούν από δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: μοίρας, ἐνόμισεν, ἀπώλλυντο, διεφθείροντο, ἄγοντα, συμβουλῆς.
6. Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: γονίδιο, βάθρο, δωρεά, ιαματικός, ισθμός.
7. Ἰδιώταις: να σχηματίσετε σύνθετα της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό το «ἴδιος».

Οι παραπάνω λεξιλογικές ασκήσεις έχουν αντληθεί από τις ιστοσελίδες ΚΕΕ και  study4exams.gr

Η ομάδα του filologika.gr 

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.