Ηθικά Νικομάχεια 7-9: Κριτήριο Αξιολόγησης Απαντήσεις (Νέα Μορφή)

Ηθικά Νικομάχεια Ενότητα 7-9

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗ ΓΡΑΠΤΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ  Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 

1. α. Σ, β. Λ, γ. Λ

β.  Συμπέρασμα: ἀρετή ἐστί τὸ  ὅτε δεῖ καὶ ἐφ‘οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον.

i. το να εκδηλώσει κανείς ένα συναίσθημα τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τις συνθήκες που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει

ii. είναι το μέσον και το άριστο που είναι χαρακτηριστικό της αρετής (μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς)

Συμπέρασμα: Η αρετή είναι το να εκδηλώσει  κανείς ένα συναίσθημα τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει.

ii. Ταῦτα δ᾽ ἄμφω τῆς ἀρετῆς

i. στα συναισθήματα και στις πράξεις, η υπερβολή και η έλλειψη αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται, ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστό·

ii. το να επαινείται και να είναι η σωστή μια συμπεριφορά είναι χαρακτηριστικό της αρετής

Συμπέρασμα: Επομένως, η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας (μεσότης τις).

2. Κάθε αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι μεσότης, είναι δηλ. το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, που έχουν και τα δύο αρνητικό χαρακτήρα. Έτσι, ο ανδρείος βρίσκεται στο μέσον, ενώ στο ένα άκρο —της υπερβολής— βρίσκεται ο θρασύς και στο άλλο άκρο —της έλλειψης— ο δειλός. Το ίδιο συμβαίνει και με τις αρετές της σωφροσύνης και της πραότητας, που είναι μεσότητες· στο άκρο της υπερβολής σχετικά με τις αρετές αυτές βρίσκεται, αντίστοιχα, ο ακόλαστος και ο οργίλος.

Ο Αριστοτέλης, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει την έννοια της «μεσότητας», αναφέρεται και στις έννοιες της «ὑπερβολῆς» και της «ἐλλείψεως». Στον όρο  «ἔλλειψις» αναφέρονται τα: «τὸ ἔλαττον», «ὀλίγον», «ὑπερέχεται», «ἐλλείπει», ενώ στον όρο «ὑπερβολή» αναφέρονται τα: «τὸ πλεῖον», «πολὺ», «ὑπερέχει», «πλεονάζει». Ο φιλόσοφος τονίζει ότι στα συναισθήματα υπάρχει υπερβολή και έλλειψη, καθώς μπορούμε να τα βιώσουμε είτε σε μεγαλύτερο είτε σε μικρότερο βαθμό. Αν τα αισθανόμαστε σε μεγαλύτερο βαθμό («μᾶλλον»), τότε φτάνουμε στην υπερβολή, ενώ, αν τα αισθανόμαστε σε μικρότερο βαθμό («ἧττον»), φτάνουμε στην έλλειψη. Φυσικά τα μᾶλλον  και ἧττον δεν είναι απόλυτα, αλλά νοούνται σε σχέση με το μέτρο, άρα ο Αριστοτέλης εννοεί μᾶλλον καὶ ἧττον τοῦ δέοντος (=γενική συγκριτική). Το δέον είναι που καθορίζει τις πράξεις μας, δεν είναι αυτόνομο, αλλά καθορίζεται από τις κοινωνικές περιστάσεις.

Φυσικά η υπερβολή και η έλλειψη  δεν είναι ηθικά ορθές καταστάσεις. Έτσι ο Αριστοτέλης απορρίπτει την υπερβολή («μᾶλλον») και την έλλειψη («ἧττον») αρχικά με μια ήπια φράση, «ἀμφότερα οὐκ εὖ».  Στη συνέχεια  όμως  γίνεται πιο σαφής και κατηγορηματικός λέγοντας πως η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν σφάλμα και κατακρίνονται («ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις»). H υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν τη λανθασμένη, τη μη ενδεδειγμένη συμπεριφορά, η οποία επικρίνεται, γιατί μας απομακρύνει από τις ηθικές αρετές. Αντίθετα, η μεσότητα σχετίζεται με το «ἄριστον» και την αρετή, είναι η σωστή και επαινετέα στάση  («τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται»). Οι ρηματικοί τύποι «ἁμαρτάνεται» και «κατορθοῦται» αναφέρονται στο έργο του υποκειμένου της ηθικής πράξης, ενώ οι φράσεις «ὅτε δεῖ … ὡς δεῖ» και οι ρηματικοί τύποι «ψέγεται» και «ἐπαινεῖται» υποδηλώνουν την κοινωνική διάσταση της αρετής.

Με τις αντιθέσεις «ἁμαρτάνεται ≠ κατορθοῦται», «ψέγεται ≠ ἐπαινεῖται» τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας.

3. Ο Αριστοτέλης με τον ορισμό της μεσότητας διαπίστωσε ότι η μεσότητα είναι η ειδοποιός διαφορά της αρετής ως οριστέας έννοιας, ενώ στο συμπέρασμα «μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου» αποδεικνύει ότι αυτό ισχύει και για την ηθική αρετή.

Η έννοια του μέσου στον άνθρωπο (πρός ἡμᾶς) δεν ορίζεται με αντικειμενικά αριθμητικά δεδομένα. Μέσο σε σχέση με εμάς, είναι αυτό που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο,  και δεν είναι ένα, ούτε το ίδιο για όλους («πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει · τοῦτο δ’ οὐχ ἕν, οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν»).

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο. Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο· αυτό είναι «το πρέπον» (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση. Επειδή το δέον, αυτό που χρειάζεται κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας, διαφοροποιείται από περίπτωση σε περίπτωση, ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα που αφορά τον άνθρωπο ότι δεν είναι μία και μοναδική και ούτε ίδια για όλους τους ανθρώπους («πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτε … οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν»). Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστάσεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ.
Το παράδειγμα του Αριστοτέλη, που δείχνει ότι μπορεί η μεσότητα στον άνθρωπο να είναι υποκειμενική, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι τα ηθικά φαινόμενα είναι απόλυτα σχετικά, είναι ὁ ἀλείπτης, ο ειδικός δηλαδή στη διατροφή των αθλητών. Έτσι μετριάζεται αρκετά ο υποκειμενισμός στα ηθικά φαινόμενα, γιατί  κατ΄αναλογία με τον ἀλείπτην  υπάρχει ένας ἐπιστήμων (ειδήμονας, με έγκυρη γνώμη), που αποτελεί το γνώμονα για την ορθή συμπεριφορά. Ο επιστήμων χαρακτηρίζεται από την φρόνηση, μια διανοητική αρετή, που κυβερνά όλες τις ηθικές.

Στο συμπέρασμα, «Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου», η αρετή ορίζεται ως «κάποια» (τις) μεσότητα, διατηρεί δηλαδή την υποκειμενικότητα στον προσδιορισμό του περιεχομένου της («πρός ἡμᾶς»), σε αντιδιαστολή με την αντικειμενική μέσότητα («κατ΄αὐτό τό πρᾶγμα»). Η αρετή δεν είναι αντικειμενικά και απόλυτα καθορισμένη για όλους αλλά μια μορφή μεσότητας, που προσδιορίζεται από πέντε σταθερές μεταβλητές, δεοντολογικούς κανόνες (δεῖ), που μας κατευθύνουν προς την ηθικά ορθή πράξη. Αυτοί είναι ο σωστός χρόνος, τα σωστά πράγματα, οι σωστοί άνθρωποι, ο σωστός σκοπός, ο σωστός τρόπος. Αυτά τα κριτήρια  συμπεριφοράς, δεν μένουν σταθερά, αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο, ανάλογα με την κοινωνία, την εποχή, τον τόπο, τα πρότυπα και άλλους παράγοντες. Επομένως, προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος, ο οποίος οφείλει να καταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα.

Ο Αριστοτέλης με την υποκειμενική μεσότητα σχετικοποιεί το περιεχόμενο των ηθικών αρετών, αλλά δεν οδηγείται στον σοφιστικό σχετικισμό και υποκειμενισμό. Αποδέχεται μάλλον τη σχετικότητα του ηθικού κώδικα και όχι τον σχετικισμό. Η σχετικότητα του ηθικού κώδικα σημαίνει ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών εξαρτάται από το περιεχόμενο συγκεκριμένων και αντικειμενικών σταθερών μεταβλητών, όπως είναι ο χρόνος, ο σκοπός, η περίσταση κ.τ.λ. Αντίθετα με τον σχετικισμό του ηθικού κώδικα εννοείται ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών ορίζεται από το άτομο όπως νομίζει και το συμφέρει κάθε φορά, κυριαρχεί δηλαδή ο υποκειμενισμός.

4. Αβ, Ββ, Γα, Δγ, Εα

5. α. ἀλείπτης < ἀλείφω : (ἀλειφ-) εξάλειψη, (ἀλοιφ-) αλοιφή, (ἀλιφ-) λίπος

ἔλλειψις < ἐν + λείπω: (λειπ-) αδιάλειπτος, (λοιπ-) υπόλοιπος, (λιπ-) ελλιποβαρής.

β.  Η συστηματική του έρευνα στη θεωρητική φυσική τον ανέδειξε σε διακεκριμένο επιστήμονα.

Το ποίημα αντανακλά το στοχαστικό βλέμμα του ποιητή απέναντι στα κοινωνικά στερεότυπα.

6. Για να διατηρηθεί η μεσότητα στα συναισθήματα, που είναι και το «ἄριστον», πρέπει να τηρούνται πέντε δεοντολογικοί κανόνες που παρουσιάζονται από τον φιλόσοφο με πολυσύνδετο σχήμα για έμφαση. Συγκεκριμένα, ένα συναίσθημα πρέπει να εκδηλώνεται τη χρονική στιγμή που πρέπει («ὅτε δεῖ»), σε σχέση με τις συνθήκες που πρέπει («και ἐφ’ οἷς (δεῖ)»), σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει ( « καί πρὸς οὓς (δεῖ)»), για το λόγο που πρέπει ( « καί οὗ ἕνεκα (δεῖ)»), και με τον τρόπο που πρέπει (« καί ὡς δεῖ»).

Ο δεοντολογικός χαρακτήρας της μεσότητας προκύπτει από το γεγονός ότι η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα. Οι πράξεις μας έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό περίγυρο και ο κοινωνικός περίγυρος προσδιορίζει το πόσο ηθικές είναι.  Επίσης, κάθε κοινωνία – πολιτεία αξιολογεί ποιες πράξεις είναι ηθικές και μας υποχρεώνει με την παιδεία και την αγωγή να τις ακολουθήσουμε.

Τα κοινωνικά πρέπει διαμορφώνονται από τους γραπτούς νόμους του κράτους, και από την παράδοση, δηλαδή τους άγραφους νόμους, τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή, που προβάλλονταν, και υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράς. Επίσης, η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά.

Τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους, (αφού ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλου και όχι ως άτομο) και μεταβάλλονται σε περιεχόμενο, ανάλογα με την κοινωνία, την εποχή, τον τόπο, τα πρότυπα και άλλους παράγοντες. Επομένως, προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος, ο οποίος οφείλει να καταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα.

Έτσι η ηθική αρετή προκύπτει από μια λογική επέμβαση του ανθρώπου στο συναίσθημα που περιγράφεται με τις πέντε συνθήκες του «δεῖ».

Στο παράλληλο κείμενο η Ισμήνη δικαιολογώντας τη στάση της απέναντι στο δίλημμα με το οποίο έρχεται αντιμέτωπη προβάλλει επιχειρήματα τα οποία στηρίζονται στη λογική και δείχνουν ότι η συμπεριφορά της καθορίζεται από τις καθιερωμένες κοινωνικές και ηθικές αρχές της εποχής της. Έτσι, επικαλείται τη δύναμη του νόμου και της εξουσίας, την αντίληψη για τη θέση και το ρόλο της γυναίκας μέσα στην κοινωνία, τη σχέση του πολίτη και του κράτους, την πίστη πως ο νεκρός ανήκει στην δικαιοδοσία των θεών του Κάτω κόσμου και την αξία το μέτρου («Και τώρα πάλι σκέψου … είναι εντελώς ανόητο»). Επίσης ισχυρίζεται ότι με τη στάση της είναι σύμφωνη η κοινή γνώμη, η οποία επίσης καθορίζει το σωστό και το λάθος («είμαι ανίκανη να ενεργώ ενάντια στη θέληση των πολιτών»). Η Ισμήνη φαίνεται να διαθέτει εκείνη τη φρόνηση, ώστε να ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος που αναφέρει ο Αριστοτέλης και να ρυθμίζει την ένταση του συναισθήματός της με τη λογική, με αποτέλεσμα να οδηγείται στην ηθικά ορθή συμπεριφορά, που υπαγορεύει η κοινωνία στην οποία ζει.

Η Αντιγόνη από την άλλη αξιολογώντας την περίσταση περιγράφει της αρχές που διέπουν τη δράση της. Αρχικά αναφέρεται στον ένδοξο θάνατο, πράγμα που συνάδει με τον αξιακό κώδικα της εποχής της, ως σωστό και πρέπον («θα είναι ωραίο για μένα να θάψω τον αδελφό μου και να πεθάνω»), ενώ στη συνέχεια τα επιχειρήματά της αποκτούν  συναισθηματικό και ηθικοθρησκευτικό χαρακτήρα. Ως κίνητρα για τη δράση της προβάλλει την αγάπη της προς τον αδελφό της και το χρέος της απέναντι στους θεούς του Κάτω κόσμου, που συνιστούν το πρέπον  που ορίζουν οι άγραφοι νόμοι («Μαζί του αγαπημένη θα αναπαύομαι … θα βρίσκομαι αιώνια»). Επειδή όμως παραβιάζει τους νόμους της πολιτείας και την επιταγή της εξουσίας και δεν επιβάλλεται στο συναίσθημα οδηγείται στην υπέρβαση του μέτρου (ὕβρις), της μεσότητας και οδηγείται στην υπερβολή («αφού διαπράξω μια ιερή παρανομία»).

Παρά τον θαυμασμό μας για την Αντιγόνη, η στάση της θα ήταν εξωφρενική για μια γυναίκα της εποχής της. Η στάση της Ισμήνης μπορεί να μην είναι ηρωική είναι όμως απολύτως αναμενόμενη και δικαιολογημένη σύμφωνα με τα πέντε δεοντολογικά κριτήρια του Αριστοτέλη. Η ηρωική στάση της Αντιγόνης δικαιολογείται μόνον στο πλαίσιο της υψηλής τέχνης και το κριτήριό της δεν είναι ηθικό-πολιτικό, όπως το εννοεί ο Αριστοτέλης, αλλά καθοδηγείται από το άγραφο δίκαιο.

Το κριτήριο για το οποίο προσφέρονται οι απαντήσεις μπορείτε να το βρείτε στο σύνδεσμο: Κριτήριο Αξιολόγησης Ηθικά Νικομάχεια 7-9 (Νέα Μορφή)

Το κριτήριο αξιολόγησης που μόλις διαβάσατε προετοίμασαν οι εκλεκτοί συνάδελφοι Παναγιώτης Παλτζής και Σοφία Πατσούρα,  οι οποίοι στη συνέχεια το παραχώρησαν στον ιστότοπό μας σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους υπόλοιπους συναδέλφους.

Τους ευχαριστούμε από καρδιάς και τους ευχόμαστε κάθε επιτυχία όχι μόνο στον επαγγελματικό στίβο αλλά και στην προσωπική τους ζωή.

Για να μεταβείτε σε κάποιο Κριτήριο Αξιολόγησης  επιλέξτε τον κατάλληλο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα: 

Για να μεταβείτε σε κάποιο  Άγνωστο Κείμενο ή για να δείτε τις Απαντήσεις επιλέξτε τον κατάλληλο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα: 

Για ολοκληρωμένη προετοιμασία για τις Πανελλαδικές εξετάσεις δείτε το υλικό μας για το Γνωστό Κείμενο στους παρακάτω πίνακες: 

Πλάτωνος Πρωταγόρας 

Πλάτωνος Πολιτεία

Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια

Αριστοτέλους Πολιτικά

Η ομάδα του filologika.gr

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.