Ηθικά Νικομάχεια Ενότητα 5
Για να μεταφερθείτε σε κάποια άλλη ενότητα των Αρχαίων Ελληνικών Προσανατολισμού της Γ’ Λυκείου επιλέξτε την αντίστοιχη σελίδα από το παρακάτω μενού:
Ηθικά Νικομάχεια Ενότητα 5
Μετάφραση σε αντιστοίχιση
Δεῖ δὲ ποιεῖσθαι
σημεῖον
τῶν ἕξεων
τὴν ἡδονὴν ἢ λύπην
τὴν ἐπιγιγνομένην
τοῖς ἔργοις·
ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος
τῶν σωματικῶν ἡδονῶν
καὶ χαίρων αὐτῷ τούτῳ
σώφρων,
ὁ δὲ ἀχθόμενος
ἀκόλαστος,
καὶ ὁ μὲν ὑπομένων
τὰ δεινὰ
καὶ χαίρων
ἤ γε μὴ λυπούμενος
ἀνδρεῖος,
ὁ δὲ λυπούμενος
δειλός.
Ἡ γὰρ ἠθικὴ ἀρετή ἐστιν
περὶ ἡδονὰς
καὶ λύπας·
διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν
πράττομεν τὰ φαῦλα,
διὰ δὲ τὴν λύπην
ἀπεχόμεθα τῶν καλῶν.
Διὸ δεῖ
ἐκ νέων
ἦχθαί πως,
ὡς ὁ Πλάτων φησίν,
ὥστε χαίρειν τε
καὶ λυπεῖσθαι
οἷς δεῖ·
ἡ γὰρ ὀρθὴ παιδεία αὕτη ἐστίν.
Και πρέπει να θεωρούμε
σημάδι ότι έχουν πια
διαμορφωθεί οι έξεις
την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια
που συνοδεύει
τις πράξεις μας·
διότι όποιος απέχει από τις
σωματικές ηδονές
και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση
είναι σώφρων,
ενώ όποιος δυσανασχετεί
γι’ αυτό είναι ακόλαστος
και αυτός που υπομένει
τα επικίνδυνα πράγματα
και ευχαριστιέται
ή τουλάχιστον δε δυσαρεστείται
είναι ανδρείος,
ενώ αυτός που δυσαρεστείται
είναι δειλός.
Πραγματικά η ηθική αρετή σχετίζεται
με την ευχαρίστηση
και τη δυσαρέσκεια·
διότι για την ευχαρίστηση
κάνουμε τιποτένιες πράξεις
και λόγω της δυσαρέσκειας
απέχουμε από τις καλές.
Γι’ αυτό πρέπει
από την πιο μικρή ηλικία
να έχουμε πάρει εκείνη την αγωγή,
όπως λέει ο Πλάτωνας,
που θα μας κάνει να χαιρόμαστε
και να λυπούμαστε
με αυτά που πρέπει·
πράγματι αυτή είναι η σωστή παιδεία.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
σημεῖον < σημαίνω: αμφίσημος, αξιοσημείωτος, ασήμαντος, άσημος, βιβλιόσημο, γραμματόσημο, διάσημος, δίσημος, ένσημο, επισήμανση, επίσημος, παράσημο, πολύσημος, προσήμανση, πρόσημο, σήμα, σημάδι, σημαδιακός, σημαία, σήμανση, σημαντικός, σήμαντρο, σημασία, σημασιολογία, σηματοδότης, σηματοδότηση, σημείο, σημειολογία, σημείωμα, σημείωση, χαρτόσημο.
ποιεῖσθαι < ποιέω-ῶ: αξιοποιήσιμος, απεριποίητος, αποποίηση, αχειροποίητος, εκποίηση, θεοποίητος, περιποιητικός, ποίημα, ποίηση, ποιητής, προσποιητός.
ἐπιγινομένην < ἐπὶ + γί(γ)νομαι: άγονος, γενέθλια, γένεση, γενέτειρα, γενετικός, γένος, γηγενής, γονίδιο, γονιός, γόνος, γυνή, ενδογενής, εξωγενής, επίγονος, ευγενής, νεογνό, πολυγονία, πρόγονος, πρωτογενής.
ἡδονὴν < ἥδομαι (= ευχαριστιέμαι): αηδία, ηδονή, ηδονικός, ηδονιστής, ηδονοβλεψίας, ηδυπάθεια, ηδύποτο (= λικέρ).
λύπην < λυπέομαι –οῦμαι: αλύπητα, αξιολύπητος, λυπηρός, λύπηση, λυπητερός, περίλυπος, συλλυπητήριος.
ἀπεχόμενος < ἀπὸ + ἔχομαι: ανακωχή, αποχή, έξη, εξής, εξοχή, εξοχικός, έξοχος, καθεξής, καχεκτικός, καχεξία, παροχή, πάροχος, πρόσχημα, προσχηματικός, ραβδούχος, σκηπτούχος, σχεδιασμός, σχεδιαστήριο, σχεδιαστής, σχέδιο, σχεδόν, σχέση, σχήμα.
χαίρων: χαρά, χαρούμενος, χαρμόσυνος, χάρμα, χάρη, περιχαρής, άχαρος, χαρμονή, χαριτωμένος.
ἀχθόμενος < ἄχθομαι: ἀχθόμενος < ἄχθομαι < ἄχθος: άχθος, αγχόνη, αχθοφόρος, επαχθής, αχθηδών, σεισάχθεια.
ὑπομένων < ὑπὸ + μένω: ανυπόμονος, διαμονή, διαμονητήριο, εμμονή, έμμονος, επιμονή, επίμονος, μενετός, μοναχικός, μοναχός, μονή, μόνιμος, μονιμότητα, μόνος, παραμονή, προσμονή, υπομονετικός, υπομονή.
λυπούμενος < λυπέομαι–οῦμαι < λύπη: αλύπητος, αξιολύπητος, λύπη, λυπημένος, λυπηρός, περίλυπος, συλλυπητήρια.
ἐστὶν < εἰμί: εξουσιαστικός, εσθλός, ετυμολογία, έτυμον, οντολογία, οντολογικός, όντως, ουσία, ουσιαστικός, ουσιώδης, παρόν, παροντικός, παρουσιαστικό.
πράττομεν < πράττω: απραγματοποίητος, απράγμων, άπραγος, άπρακτος, δυσπραγία, εισπρακτικός, ευπραγία, πεπραγμένα, πολυπράγμων, πράγμα, πραγματικός, πρακτέο, πρακτικό, πράκτορας, πρακτορείο, πράξη, πραξικόπημα.
δεῖ: αδέητος, δέηση, ένδεια, ενδεής.
ἦχθαι < ἄγομαι: αγέλη, άγημα, αγρός, αγρότης, αγωγή, αγώγι, αγωγιάτης, αγώγιμος, αγωγός, αγώνας, αγωνία, αγωνιστικός, ακτίνα, άμαξα, αναγωγή, ανάγωγος, αξία, αξιόμαχος, άξιος, άξονας, αξονικός, απαγωγή, αρχηγός, διαγωγή, εισαγωγέας, εισαγωγή, εξαγωγέας, εξαγωγή, επαγωγή, επαγωγικός, επείσακτος, ευάγωγος, καταγωγή, καταγώγιο, κυνηγός, λοχαγός, νηπιαγωγός, ξενάγηση, ξεναγός, οδηγός, παιδαγωγός, παραγωγή, παραγωγός, παράγωγος, παρθεναγωγείο, προαγωγή, προακτέος, προσαγωγή, στρατηγός, συναγωγή, συναξάρι, σύναξη, υδραγωγείο, χορηγία, χορηγός.
φησὶν < φημὶ : άφατος, προφήτης, φήμη, φωνή.
ὀρθὴ < (επίθ.) ὀρθός: αδιόρθωτος, ακατόρθωτος, διορθώνω, διόρθωση, διορθωτής, επανορθώνω, επανόρθωση, επιδιόρθωση, κατόρθωμα, κατορθώνω, όρθιος, ορθολογισμός, ορθολογιστής, ορθώνω, παλινόρθωση.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Στην Ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης προβαίνει σε μια ψυχολογική προσέγγιση της έννοιας των έξεων, προκειμένου να εξηγήσει πώς αυτές εγκαθίστανται στον ανθρώπινο χαρακτήρα. Θεωρεί πως οι ψυχικές συνέπειες των πράξεών μας αντανακλούν την κατοχή ή όχι των αντίστοιχων με αυτές ηθικών αρετών από μέρους μας. Η ευχαρίστηση παρουσιάζεται τόσο ως συνέπεια πράξεων που ανταποκρίνονται στην ηθική και πνευματική μας υπόσταση όσο και ως συνέπεια ταπεινών πράξεων. Ως σκοπός της ορθής παιδείας αναδεικνύεται έτσι η καθοδήγηση των νέων ώστε να αισθάνονται ευχαρίστηση από πράξεις που ωφελούν τους ίδιους και το κοινωνικό σύνολο και δυσαρέσκεια από πράξεις που διακρίνονται για τον αντικοινωνικό τους χαρακτήρα. Ας μην ξεχνούμε πως στόχος του Αριστοτέλη κατά τη συγγραφή των Ἠθικῶν Νικομαχείων δεν είναι να αναζητήσει θεωρητικά τις πράξεις εκείνες που βοηθούν το άτομο να προσεγγίσει την ευτυχία, αλλά η παραγωγή ενός πρακτικού εγχειριδίου προς την κατεύθυνση αυτή. Στην προηγούμενη Ενότητα συσχέτισε την ανάπτυξη ή όχι της αρετής με την ποιοτική διάσταση των πράξεων στις οποίες εθίζεται κανείς (διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι). Όμως ποιο χαρακτηριστικό θα πρέπει να αποτελεί το κριτήριο της ποιότητας των πράξεών μας; Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται η λογική, ο ορθός λόγος, και οι διανοητικές αρετές (τὸ μὲν οὖν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον πράττειν κοινὸν καὶ ὑποκείσθω).
σημεῖον: Κατά δύο έννοιες συνδέονται οι ψυχικές διαθέσεις με τις ηθικές ιδιότητες. Η συναισθηματική διάθεση αποτελεί πηγή κινήτρων συμπεριφοράς, αλλά και ενδεικτικό σημάδι της ποιότητας των κατακτήσεων που έχουν σταθεροποιηθεί στο χαρακτήρα. Έτσι αποκαθίσταται ένα αλάνθαστο κριτήριο για την εγκατάσταση συγκεκριμένων ηθικών αρετών στο χαρακτήρα του ανθρώπου με τη μορφή των έξεων. Η ικανοποίηση ή ο ψυχικός καταναγκασμός που αισθανόμαστε από τις πράξεις μας αντικατοπτρίζουν και το επίπεδο των ηθικών αρχών και αξιών που έχουν εδραιωθεί μέσα μας.
Η εμπειρική μεθοδολογία του Αριστοτέλη διαφαίνεται και στα παραδείγματα που επικαλείτα, για να κξαταστήσει σαφέστερη τη θέση του. Τα παραδείγματα της σωφροσύνης και της γενναιότητας, στενά συνδεδεμένα με όσα αναφέρθηκαν στην προηγούμενη Ενότητα, διαφωτίζουν τη σχέση συναισθημάτων μετά την επιτέλεση συγκεκριμένης πράξεως και της κατοχής της αντίστοιχης αρετής. Δεν αρκεί, διδάσκει ο Αριστοτέλης, να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές προκειμένου να τον χαρακτηρίσουμε σώφρονα· πρέπει και να αντλεί ευχαρίστηση από αυτήν την αποχή, να βιώνει εσωτερική ισορροπία και να αισθάνεται εναρμονισμένος με το κοινωνικό σύνολο. Αν, αντίθετα, η αποχή του τον κάνει δυστυχισμένο και αντικοινωνικό, είναι εξίσου ακόλαστος με αυτόν που παραδίδεται άκριτα στις σωματικές απολαύσεις. Αντίστοιχα, όποιος εμπλέκεται σε επικίνδυνες δραστηριότητες και δεν κάμπτεται από την απειλή του κινδύνου –ή, τουλάχιστον, τον αντιμετωπίζει ως ένα αναγκαίο κακό– είναι ανδρείος. Αντίθετα, όποιος υποφέρει από την επαφή του με τον κίνδυνο ή οικτίρει τον εαυτό του για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει θα πρέπει με αυτή τη λογική να θεωρείται δειλός. Έτσι, ο Αριστοτέλης καταλήγει πως οι αρετές σχετίζονται άμεσα με συναισθήματα (ἡδονή, λύπη) και επιθυμίες, καθώς οι πράξεις μας δεν αποτελούν παρά προέκταση και μέσο επίτευξης των επιθυμιών μας. Στην ψυχή μας δηλαδή διεξάγεται διαρκώς ένας διάλογος του ορθού λόγου με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μας.
διὰ… τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν: Εκτός από την ἡδονή, τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που προκαλούν οι πράξεις της αρετής, υπάρχει και η ἡδονή που συνοδεύει, συχνά, και τις ευτελείς μας πράξεις· αυτή είναι μάλιστα και που μας παρασέρνει στο να τις πράττουμε – όπως υπάρχει και η λύπη, η στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει, επίσης συχνά, και τις όμορφες πράξεις και ενέργειές μας, κάτι που μας κάνει τελικά να τις αποφεύγουμε. Γι’ αυτό και, όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον εαυτό του να αποκτήσει την αρετή, δε θα παραλείψει να τονίσει ότι το κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον, ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του, κάτι που θα το καταλάβει «ἐκ τῆς ἡδονῆς καὶ λύπης τῆς γινομένης περὶ ἡμᾶς», από την ευχαρίστηση δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις ενέργειές μας· γι’ αυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στον μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ό,τι αφορά «τὸ ἡδὺ καὶ τὴν ἡδονήν· οὐ γὰρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήν»· δε θα παραλείψει μάλιστα με την ευκαιρία αυτή να θυμίσει κι εκείνη την πανέμορφη σκηνή από τη ραψωδία Γ της Ἰλιάδας (στ. 146 εξ.), όπου οι δημογέροντες της Τροίας έχουν πάρει θέσεις πάνω στα τείχη της πόλης, για να παρακολουθήσουν από εκεί τη μονομαχία των δύο ανδρών της Ελένης, του πρώην (Μενέλαου) και του τωρινού (Πάρη), κι εκείνη τη στιγμή κάνει την εμφάνισή της η Ελένη, που θαμπώνει για μια στιγμή με την ομορφιά της ακόμη και τους ηλικιωμένους ανθρώπους («Δεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια / μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι οι Τρώες καιρούς και χρόνια· / τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει»), που γρήγορα όμως αντιδρούν στη γοητεία της ομορφιάς της και, επιστρατεύοντας τη σύνεση και τη φρονιμάδα τους, καταλήγουν: «Ωστόσο κι έτσι, ας πάει με τ’ άρμενα, μ’ όλα τα κάλλη πού ‘χει», μετάφρ. Καζαντζάκη – Κακριδή)· αυτήν τη «φωνή» μας συστήνει να έχουμε έτοιμη κι εμείς, και μ’ αυτήν να διώχνουμε την ηδονή, αφού «οὕτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθα». Να λοιπόν γιατί ο Αριστοτέλης έφτασε να πει ότι «περὶ ἡδονὰς καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή».
διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθὺς ἐκ νέων: Εφόσον οι ηδονές διακρίνονται σε καλές και κακές, σε αυτές δηλαδή που συντελούν στην ανάπτυξη των αρετών και σε αυτές που αντιπαλεύουν την ανάπτυξή τους, είναι πολύ σημαντικό να διασφαλιστεί ότι το άτομο θα εθιστεί στην επιτέλεση πράξεων που συνεπάγονται τη σωστή μορφή ηδονής. Η απάντηση κατά τον Αριστοτέλη έγκειται στην ορθή διαπαιδαγώγηση από την παιδική ηλικία. Είναι η τρίτη συνεχής αναφορά του φιλοσόφου στο θέμα της παιδείας: Στην τρίτη Ενότητα μίλησε για την ανάγκη της διδασκαλίας στον ηθικό τομέα, στην τέταρτη τόνισε την ανάγκη της αγωγής από την παιδική ηλικία και στην παρούσα Ενότητα συνδέει τον ορθό λόγο με τη συναισθηματική έκφραση. Η ορθή παιδεία είναι εκείνη που θα καταφέρει να επιτύχει την πλήρη ενσωμάτωση, διανοητική και ψυχική, του ατόμου στην κοινωνική πραγματικότητα. Προϋποθέτει τον ορθό λόγο, που θα επιτρέψει στο άτομο να αξιολογήσει τις εξωτερικές επιδράσεις και τις δυνατές επιλογές και να ενσωματώσει τον κώδικα αξιών της κοινωνίας. Έτσι οι πράξεις του θα εναρμονίζονται με το κοινωνικό σύνολο, θα αντλεί τη σχετική ευχαρίστηση και θα προσεγγίζει τον στόχο της ευδαιμονίας. Δε δυσκολεύεται καθόλου να πει κανείς πως είναι, ίσως, ο πιο σημαντικός ορισμός της αγωγής – και είναι πολλοί, ως γνωστόν, οι ορισμοί που δοκιμάστηκαν ως σήμερα για την έννοια αυτή: «Η πιο σωστή παιδεία, η πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ό,τι αξίζει και να λυπούμαστε για ό,τι αξίζει».
ὡς ὁ Πλάτων φησίν: Τη διδασκαλία αυτή του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης τη θυμήθηκε και άλλες φορές, κάτι που δείχνει, φυσικά, τη μεγάλη τιμή που έτρεφε γι’ αυτήν.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
- σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγινόμενην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις: Κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για το κριτήριο που θέτει ο Αριστοτέλης, προκειμένου να αποφανθεί κανείς αν έχουν πια οριστικά διαμορφωθεί οι «έξεις». Κάντε πιο συγκεκριμένη τη συζήτησή σας χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί και ο Αριστοτέλης. Στο τέλος δοκιμάστε να προσθέσετε και άλλα δικά σας παραδείγματα.
Στην προσπάθεια του να γίνει κάτοχος της αρετής ο άνθρωπος έχει συνεχώς ανάγκη από επιβεβαιώσεις για την ορθότητα των ενεργειών του, για την ορθότητα γενικά της πορείας του· ένα λόγο παραπάνω, αφού «ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται», όπως ακριβώς στις τέχνες («ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί»): ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι, ενδεχομένως, πάνω στον δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της, στην κακία; Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει, στην πραγματικότητα, ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο: η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας· αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση, θα πει πως οι ενέργειες του είναι οι σωστές· αν, αντίθετα, οι ενέργειές του του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη, θα πει πως έχει πολύ ακόμη δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής. Συνεπής μάλιστα προς τον εαυτό του, ο Αριστοτέλης φτάνει στο σημείο να υποστηρίξει ότι δεν είναι αρκετό να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να δικαιούται το χαρακτηρισμό του σώφρονα ανθρώπου· το χαρακτηρισμό αυτό θα τον δικαιούται μόνο αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές γίνεται γι’ αυτόν πηγή ευχαρίστησης και χαράς· κάτι παραπάνω: αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές του προκαλεί λύπη και στενοχώρια, τότε —και παρά την αποχή του!— θα εξακολουθήσει να λέγεται (= να είναι) ακόλαστος· το ίδιο και στην περίπτωση της ανδρείας: ανδρείος είναι αυτός που υπομένει τα δεινά κι αυτό του προκαλεί χαρά ή, έστω, δεν του προκαλεί λύπη· γιατί, αν του προκαλεί λύπη, τότε πια δεν είναι ανδρείος, αλλά δειλός —κι ας υπομένει τα δεινά!
Όσο για πρόσθετα παραδείγματα, τέτοια θα μπορούσαν να είναι: α) η σχέση μας με τα χρήματα: Τι θα ήταν στην περίπτωση αυτή η αρετή (= το σωστό) και τι η κακία (= το λάθος) είτε εν σχέσει με τη δόση είτε εν σχέσει με τη λήψη τους; Πώς λειτουργεί στην περίπτωση αυτή το κριτήριο του Αριστοτέλη; β) η σχέση μας με τις τιμές και τα αξιώματα· γ) η σχέση μας με την αλήθεια και το ψέμα· δ) η φιλία και η έχθρα· ε) η οργή και η πραότητα.
- Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης στη 2η Ενότητα έχει οργανώσει το λόγο του πάνω στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (μανθάνομεν) και βάζει στη θέση του προσώπου αυτού το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο στη φράση «οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί». Προσπαθήστε να βρείτε μέσα στην τάξη μια συνολική εξήγηση για την αλλαγή προσώπων στο λόγο του Αριστοτέλη. Αποφασίστε επίσης πόσο συνειδητή είναι από τον Αριστοτέλη η συμπεριφορά αυτή.
Ο λόγος στη 2η Ενότητα είναι στην αρχή δομημένος πάνω στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο· αυτό, βέβαια, θα πει ότι στα καθολικού χαρακτήρα θέματα για τα οποία είναι ο λόγος εδώ, ο λέγων συμμετέχει απόλυτα: «ἔτι ὅσα μὲν φύσει ὑμῖν παραγίνεται, τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα, ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον· οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν, ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα, οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)· τάς δ’ άρετάς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν.»
Οι τρεις πρώτες προτάσεις συνοψίζουν μια γνωστή, εμπειρική στη βάση της, διδασκαλία του Αριστοτέλη· η χρήση επομένως του πρώτου πληθυντικού προσώπου είναι αποτέλεσμα της ένταξης του λέγοντος στο καθολικό σχήμα που ισχύει για το ανθρώπινο γενικά είδος. Εξίσου φυσική είναι η χρήση του πρώτου πληθυντικού προσώπου αμέσως παρακάτω, στην επαλήθευση της διδασκαλίας: η επαλήθευση γίνεται για λογαριασμό του υποκειμένου των τριών προτάσεων που προηγούνται, αυτό θα πει για λογαριασμό όλων των ανθρώπων – μαζί, φυσικά, και για λογαριασμό του λέγοντος. Η ηθικού περιεχομένου διδασκαλία που έρχεται μετά (τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν…) δίνεται αντιθετικά προς τη διδασκαλία που προηγήθηκε, αφορά όμως στο ίδιο υποκείμενο, στο οποίο αφορούσε και εκείνη: η χρήση του πρώτου πληθυντικού προσώπου είναι και στην περίπτωση αυτή απόλυτα φυσική. Με την παραβολική πρόταση ὥσπερ καὶ ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν εισάγεται το θέμα τέχναι, ένας αναλογικός στην ουσία όρος που κάνει ευκολότερη την αποδοχή της ηθικής διδασκαλίας που έχει προηγηθεί. Στην πραγματικότητα ο Αριστοτέλης δε θα ασχοληθεί εδώ με το γενικότερο θέμα τέχναι· ό,τι τον απασχολεί τη στιγμή αυτή είναι η διεργασία με την οποία συντελείται η εκμάθησή (= η απόκτησή) τους. Οπωσδήποτε, η ευθεία αναλογική σχέση, στην οποία βρίσκονται τα θέματα ἀρεταὶ και τέχναι εξηγεί γιατί και η φράση στην οποία ο λόγος είναι για τις τέχνες είναι δομημένη με βάση το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο. Η ενδιαφέρουσα αλλαγή θα αρχίσει αμέσως μετά: Όλοι βέβαια οι άνθρωποι ποιοῦντες μανθάνομεν τις τέχνες, ο καθένας όμως από μας, το κάθε συγκεκριμένο άτομο, είναι στο τέλος κάτοχος μιας συγκεκριμένης, της δικής του τέχνης. Είναι λοιπόν ενδιαφέρον να προσέξει κανείς ότι ο Αριστοτέλης, φέρνοντας παραδείγματα – για το κεφάλαιο «εκμάθηση των τεχνών» – τέχνες όπως του οικοδόμου ή του κιθαριστή, οδηγήθηκε από το πρώτο στο τρίτο πληθυντικό πρόσωπο («οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί») – μια ξαφνική αλλαγή στη δομή του λόγου του, που δεν μπορεί βέβαια να βρει την εξήγησή της στο επίπεδο της λογικής, αλλά μόνο στο ψυχολογικό επίπεδο: καμιά από τις τέχνες που μνημονεύονται ως παράδειγμα δεν ήταν ούτε επρόκειτο ποτέ πια να γίνει του Αριστοτέλη. Ό,τι ακολουθεί αποτελεί δικαίωση της εξήγησης αυτής: στη διαδικασία με την οποία οι άνθρωποι γίνονται δίκαιοι ή σώφρονες ή ανδρείοι ο Αριστοτέλης θα εντάξει και τον εαυτό του, ξαναγυρίζοντας – καθόλου πάλι συνειδητά, αλλά απόλυτα αυθόρμητα – στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο: «οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι».
Η επανάληψη του σχήματος αυτού λίγο παρακάτω, αμέσως μετά την παρεμβολή του επιχειρήματος με τους νομοθέτες, ενισχύει ασφαλώς την άποψη που υποστηρίζεται εδώ παρά την αποδυναμώνει υποχρεώνοντάς μας να θεωρήσουμε ότι τη δεύτερη τουλάχιστον φορά ο Αριστοτέλης θα λειτουργούσε άμεσα, αυτό θα πει: ακολουθώντας σε μικρότερο βαθμό τις αρχές του αβίαστου προφορικού λόγου: «ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταὶ. ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοὶ. εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξαντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοὶ. οὕτω δὴ καὶ ἐπί τῶν ἀρετῶν ἔχει· πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἱ μὲν δίκαιοι, οἱ δἐ ἄδικοι, πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶ ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἱ μὲν ἀνδρεῖοι οἱ δὲ δειλοί.»
Εύκολα μπορεί να δεχτεί κανείς ότι τα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου που είναι εμφανή στην όλη δομή των κειμένων που παρακολουθήσαμε υποδηλώνουν ότι η (εκφραστική αυτή) συμπεριφορά του Αριστοτέλη δεν έχει στην πραγματικότητα τίποτε το προγραμματισμένο, τίποτε το «συνειδητά έτσι»· όλα είναι αυθόρμητα, και γι’ αυτό βρίσκουν την εξήγησή τους μόνο στο ψυχολογικό επίπεδο.
- Γιατί η λέξη «ἕξεις» γράφεται μέσα σε εισαγωγικά;
Τη λέξη ἕξις ο Αριστοτέλης τη φόρτισε, μέσα στα δικά του συμφραζόμενα, με ένα ειδικό νόημα (τη μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου, τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του). Ακριβώς για να δηλωθεί ότι εδώ πρόκειται όχι για την κοινή αρχαιοελληνική λέξη, αλλά για έναν αριστοτελικό όρο, η λέξη ἕξις γράφτηκε τελικά μέσα σε εισαγωγικά. Έπρεπε άλλωστε να φανεί ότι δεν πρόκειται, βέβαια, για τη νεοελληνική λέξη «έξη» (για το νόημα με το οποίο χρησιμοποιείται η λέξη αυτή στον νεοελληνικό λόγο).
- Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο (μιας ή δύο σελίδων) α) για να επεξηγήσεις το περιεχόμενο του πλατωνικού ορισμού της αγωγής, β) για να δηλώσεις τη συμφωνία ή τη διαφωνία σου (κάνοντας δηλαδή κάτι σαν αυτό που έκανε και ο Αριστοτέλης).
α) Η σχέση του Αριστοτέλη με τον Πλάτωνα είναι, όπως έχουμε αναφέρει, μια σχέση εκτίμησης, σεβασμού και φιλίας, αλλά και αυστηρής κριτικής των απόψεων του και απόρριψης μερικών από τις βασικές θέσεις του. Μια χαρακτηριστική περίπτωση αποδοχής των απόψεών του βλέπουμε στην 5η Ενότητα, όπου παρουσιάζει αυτούσια την άποψη του Πλάτωνα για την αγωγή («δεῖ ἦχθαί πως εὐθὺς ἐκ νέων, ὥστε χαίρειν τε καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ»).
Η άποψη του Πλάτωνα για την αγωγή, όπως παρουσιάζεται στους «Νόμους» και στο «Φαῖδρο», καθορίζεται από τρεις παράγοντες:
- Την αναγκαιότητα της αγωγής από την παιδική ηλικία: Η διαδικασία της αγωγής θα πρέπει να αρχίζει από την παιδική ηλικία, αφού και έχει ωριμάσει η προσληπτική του ικανότητα και η ψυχή του είναι παρθένα και αδιαμόρφωτη.
- Τη σύνδεση της αγωγής με την ψυχική καλλιέργεια του ανθρώπου: Πιστεύει ότι η παιδεία είναι «δύναμις θεραπευτική της ψυχής», οδηγεί στην ψυχική ωριμότητα και μέσω της «ηδονής» και της «λύπης» κατευθύνει τις επιλογές του ανθρώπου προς τις ενάρετες πράξεις και προς την αρετή, μετατρέποντάς τον από ζώον σε ηθικό και αγαθό ον.
- Την κοινωνική διάσταση της αγωγής, αφού ένας βασικός της στόχος πρέπει να είναι η μετάδοση των κοινωνικών κανόνων και η κοινωνικοποίηση των πολιτών.
β) Ο Πλάτωνας με την άποψή του περί αγωγής δίνει έναν ανθρωπιστικό χαρακτήρα σ’ αυτήν και μας υποχρεώνει έτσι να συμφωνήσουμε για την ορθότητά της. Η έμφαση στην ψυχική καλλιέργεια και την ανάπτυξη της προσωπικότητας, που θα δώσουν στο πολίτη τη δυνατότητα της ισορροπημένης ένταξής του στο κοινωνικό σύνολο, πρέπει να είναι ο απώτερος στόχος της αγωγής. Δε σημαίνει βέβαια αυτό ότι πρέπει να παραγνωρίζεται η μετάδοση γνώσεων και η εξειδικευμένη παιδεία, που κι αυτές είναι αναγκαίες για τη λειτουργία συγκεκριμένων ρόλων. Μέσα από ένα σύστημα αγωγής οι νέοι θα αναπτύξουν τη σκέψη τους και την κριτική τους ικανότητα και αφομοιώνοντας τις αληθινές και διαχρονικές αξίες της ζωής θα φτάσουν στη διάκριση του καλού από το κακό. Θα μάθουν να χαίρονται με το καλό και να λυπούνται με το κακό και θα οδηγηθούν έτσι στις ενδεδειγμένες επιλογές.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ
Οι παρακάτω ερωτήσεις προέρχονται από το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (ΚΕΕ) και καλύπτουν το σύνολο της ερμηνευτικής προσέγγισης του συγκεκριμένου αποσπάσματος.
- Με ποιο κριτήριο μπορεί να αποφανθεί κανείς, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, για την οριστική διαμόρφωση των «ἕξεων»;
- Ποια παραδείγματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, για να εξηγήσει το κριτήριο της διαμόρφωσης «ἕξεων»; Συμφωνείτε;
- Ποια είναι η σχέση μεταξύ ηθικής αρετής και «λύπης» ή «ἡδονῆς» και πώς την εξηγεί ο Αριστοτέλης;
- Ποια είδη «ηδονής» φαίνεται να διακρίνει ο Αριστοτέλης σύμφωνα με τα σχόλια του βιβλίου σας;
- Ποια θεωρεί ο Αριστοτέλης «ορθή» παιδεία; Συμφωνείτε με τα κριτήριά του;
- «σώφρων, ἀκόλαστος, ἀνδρεῖος, δειλός»: Να δώσετε τον ορισμό καθενός όρου με βάση το κείμενο.
- «Διὸ δεῖ… οἷς δεῖ»: Ποιος νομίζετε ότι αποφασίζει με τι «πρέπει» να χαίρονται ή να λυπούνται οι νέοι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη; Η άποψή του θα ήταν χρήσιμη στη σύγχρονη πραγματικότητα;
- Πώς αντιλαμβάνεσθε την άποψη ότι η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο; Μήπως κάποτε συμβαίνει και το αντίθετο, δηλαδή εκείνο που «πρέπει» να κάνουμε –τὸ ἠθικῶς πράττειν– να μας είναι πιο δυσάρεστο; Ο Αριστοτέλης γράφει σχετικά (ΗΝ 1117 b 17-18) ότι: «οὐ δὴ ἐν ἁπάσαις ταῖς ἀρεταῖς τὸ ἡδέως ἐνεργεῖν ὑπάρχει, πλὴν ἐφ΄ ὅσον τοῦ τέλους ἐφάπτεται» (= δεν είναι λοιπόν δυνατό να βρει κανείς σε όλες ανεξαιρέτως τις αρετές μια ενέργεια που συνεπάγεται «ηδονή», παρά μόνο εφόσον αυτή επιτυγχάνει το σκοπό της).
- Να εντοπίσετε και να αναλύσετε το σημείο του κειμένου, στο οποίο φαίνεται ότι η ηθική αρετή συνδέεται με την οργανωμένη πολιτική-κοινωνική ζωή.
- Ποια είναι η αξία του συναισθήματος στον Αριστοτέλη όπως φαίνεται από την Ενότητα;
ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
- σημεῖον, σώφρων: Να γράψετε ομόρριζες λέξεις της αρχαίας και νέας ελληνικής.
- γινόμενο,κατοχή, αγωγή, αφασία, πράκτορας: Με ποιες λέξεις του κειμένου της Ενότητας παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι λέξεις;
- Να συμπληρώσετε τα κενά των παρακάτω προτάσεων με παράγωγα (απλά ή σύνθετα) του ρήματος «σημαίνω».
α) Η ………………… της λέξης ήταν διττή, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί σύγχυση μεταξύ των παρευρισκομένων.
β) Στο σημείο αυτό της εθνικής οδού γίνονται πολλά ατυχήματα λόγω της ελλιπούς …………………………..
γ) Κάθε μέρα κατά τη διάρκεια της προσευχής γίνεται έπαρση της ελληνικής …………………..
δ) Όλοι οι συγγενείς του διασκορπίστηκαν στα τέσσερα …………………….. του ορίζοντα την εποχή του μεταναστευτικού ρεύματος.
ε) Κάθε εργαζόμενος πρέπει να συγκεντρώνει ένα συγκεκριμένο αριθμό ……………………. για να μπορέσει να συνταξιοδοτηθεί.
- Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ἡδονήν, λύπην, ἀνδρεῖος, νέων, ὀρθή.
- Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: αγωγή, εξής, δέος, άριστος, παράσημο, χαρμόσυνος.
- Βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων: σημεῖον, ἕξεων, σώφρων, ἀνδρεῖος, δειλός, ἦχθαι.
- Με τις επόμενες λέξεις –συγγενείς ετυμολογικά με λέξεις του αρχαίου κειμένου– να σχηματίσετε περιόδους λόγου στη νεοελληνική γλώσσα, χρησιμοποιώντας την αναφορική ή ποιητική λειτουργία τους: προπαίδεια, μονόδρομος, δυσφορία, σώμα, πλοηγός.
Οι παραπάνω λεξιλογικές ασκήσεις έχουν αντληθεί από τις ιστοσελίδες ΚΕΕ και study4exams.gr
Για να μεταφερθείτε στην Ενότητα που επιθυμείτε απλώς επιλέξτε τον αντίστοιχο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα. Εναλλακτικά για την πλοήγηση σας μπορείτε να επιλέξετε και το βοηθητικό menu στην αριστερή στήλη της σελίδας.
Υλικό για αξιολόγηση
Επιλέξτε το σύνδεσμο για να δείτε: Ηθικά Νικομάχεια 4-5: Κριτήριο Αξιολόγησης
Η ομάδα του filologika.gr
Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.