Ηθικά Νικομάχεια 3-5: Πλήρες Κριτήριο Αξιολόγησης & Άγνωστο Απαντήσεις (Νέα Μορφή)

Ἠθικά Νικομάχεια Ενότητες 3-5

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗ ΓΡΑΠΤΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ  Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

i.α. Σωστό β. Λάθος γ. Σωστό δ. Λάθος ε. Σωστό.

ii.α.  Η αριστοτελική έννοια τέλος λανθάνει στην νομοθεσία, καθώς αυτή είναι μια  ανθρώπινη προσπάθεια που έχει ένα πέρας, το οποίο ταυτόχρονα αποτελεί και την τελείωση, την κορύφωση της. Το τέλος της προσπάθειας του νομοθέτη είναι η ηθικοποίηση των πολιτών με βάση σαφείς κανόνες που οργανώνουν το πολίτευμα και ρυθμίζουν τις κοινωνικές σχέσεις.

Από την άλλη δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι η νομοθεσία θα πετύχει τον σκοπό της αυτό. Όπως σε κάθε δραστηριότητα της φύσης και του ανθρώπου, η νομοθεσία  είναι καταρχάς δύναμις, δηλαδή απλή δυνατότητα ηθικοποίησης των πολιτών. Αυτό γίνεται φανερό από τη φράση  ἐθίζοντες … ποιοῦσιν ἀγαθούς, στην οποία το ρήμα  έχει αποπειρατική σημασία: ο νομοθέτης στο στάδιο της δυνάμεως προσπαθεί, περιγράφοντας τις υγιείς κοινωνικές σχέσεις και ορίζοντας σαφείς τιμωρίες, να ηθικοποιήσει τους συμπολίτες του, αλλά το κατά πόσον θα το καταφέρει κρίνεται εκ του αποτελέσματος, όταν δηλαδή είναι θα είναι φανερή η συνδρομή των νόμων στην κατάκτηση της αρετής από τους πολίτες. Τότε η απλή δυνατότητα, θα έχει μετατραπεί σε ενέργεια και θα έχει επιτευχθεί το τέλος της διαδικασίας. Έτσι μπορεί να προκύψει μια πολιτεία φαύλη (=λιγότερο καλό πολίτευμα, πολίτευμα με αστοχίες), όταν οι νόμοι είναι ἀπεσχεδιασμένοι, δηλαδή προχειρογραμμένοι, με αρκετή αοριστία και αλληλοαναιρούμενες διατάξεις. Αντίθετα, με σαφείς και περιεκτικούς νόμους θα προκύψει μια πολιτεία ἀγαθή, δηλαδή επιτυχημένη ως προς το τέλος της, την ηθικοποίηση των πολιτών. Με το σκεπτικό αυτό, δεν υπάρχει κακή νομοθεσία, δηλαδή εξαρχής βλαπτική, αλλά αποτυχημένη, φαύλη στο κείμενο.

ii.β. Στο απόσπασμα «Σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγινομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις…ὥστε χαίρειν τε καὶ λυπεῖσθαι οἷς δεῖ·» ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για το ευχάριστο και το δυσάρεστο συναίσθημα, ἡδονήν και λύπην αντίστοιχα, που συνοδεύουν τις πράξεις μας. Από μόνα τους αυτά τα συναισθήματα δεν αποδεικνύουν τίποτα συγκεκριμένο για την κατάκτηση ή μη των ηθικών αρετών από εμάς. Γίνονται όμως κριτήρια της επιτυχίας ή της αποτυχίας μας ανάλογα με το ποιες πράξεις συνοδεύουν. Αν ο εθισμός στην αρετή έχει ξεκινήσει έγκαιρα (εὐθὺς ἐκ νέων) τότε η ἡδονή είναι το συναίσθημα που συνοδεύει τη θετική ηθική συμπεριφορά (αὐτῷ τούτῳ χαίρων). Για παράδειγμα κάποιος, εφόσον οι ηθικές αρετές είναι πλέον μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του, νιώθει ευχάριστα, όταν απέχει συνειδητά από τις φαύλες σωματικές ηδονές, και τότε είναι σώφρων. Διαφορετικά είναι ἀκόλαστος. Αν νιώθει το ίδιο ευχάριστα ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστα (χαίρων ἢ μὴ λυπούμενός), όταν μετέχει στον κίνδυνο, τότε έχει κατακτήσει ως ἕξιν την ανδρεία, διαφορετικά είναι δειλός.

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τα συναισθήματα ως αποδείξεις της διαμόρφωσης ή όχι ηθικού χαρακτήρα, γιατί ενδιαφέρεται για την ουσία και όχι για το φαίνεσθαι της ηθικής συμπεριφοράς. Είναι δηλαδή πολύ πιθανόν για λόγους κομφορμισμού ή αποφυγής της κριτικής κάποιος να πράττει με σωφροσύνη και ανδρεία και με άλλους θετικούς τρόπους, αλλά οι πράξεις αυτές να του είναι ιδιαίτερα επώδυνες συναισθηματικά. Ο άνθρωπος αυτός όμως κατά τον Αριστοτέλη φαίνεται αλλά δεν είναι σώφρων ή ανδρείος. Κι αυτό γιατί συνήθως, οι περισσότεροι άνθρωποι, ακριβώς επειδή δεν προσπαθήσαμε να κατακτήσουμε τις ηθικές αρετές μέσω του συνδυασμού θετικών πράξεων και θετικών συναισθημάτων, αισθανόμαστε τα αντίθετα από τα δέοντα: μας προκαλεί ευχαρίστηση η ανάξια ηθικά συμπεριφορά, καθώς είναι η εύκολη και πρόχειρη ηθική στάση, που προσιδιάζει σε ανθρώπους χωρίς διαμόρφωση των έξεων (διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν), ενώ η προσπάθεια για ηθική συμπεριφορά μας προκαλεί δυσαρέσκεια, καθώς δε συνηθίσαμε να κοπιάσουμε ποτέ ηθικά (διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα).

Η κεντρική ιδέα διατυπωμένη για την κατάκτηση ή μη των αρετών:

κατάκτηση των αρετών: διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ καλά πράττομεν, διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν φαύλων ἀπεχόμεθα

μη κατάκτηση των αρετών: διὰ μὲν γὰρ τὴν ἡδονὴν τὰ φαῦλα πράττομεν, διὰ δὲ τὴν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα

iii.α. Ακαδημία β. Σικελία γ. Εύδοξο, Κνίδο δ. Νους, αναγνώστης ε. ασέβεια, παιάνα, Ερμία στ. δαίμων.

iv. α. γένεση, σχέση, εθιστικός, αγωγή

β. εὖ, τῶν αὐτῶν, μικρόν, τῶν καλῶν, ἀπεχόμενος

v. Ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας ενδιαφέρονται πολύ για την ανάπτυξη των ηθικών αρετών, καθώς πιστεύουν ότι η ηθική δεν είναι εξατομικευμένη, αλλά έχει καθαρά κοινωνική διάσταση. Και οι δύο ενδιαφέρονται για την αυστηρά καθοδηγούμενη, ρυθμιστική και προγραμματισμένη εκπαίδευση των παιδιών, ώστε η συμπεριφορά τους να μην είναι τυχάρπαστη και ευμετάβλητη, αλλά σταθερή. Ο μόνος τρόπος γι΄αυτό είναι να εσωτερικεύσουν την ηθική συμπεριφορά ως κτήμα τους, ώστε να αντιδρούν με αναμενόμενο τρόπο. Οι ιδέες τους θυμίζουν πολύ το σύγχρονο συμπεριφορισμό (behaviorism), κατά τον οποίο, όταν το υποκείμενο συνδυάζει συγκεκριμένα ερεθίσματα με συγκεκριμένες αντιδράσεις, θα αναπτύξει σταθερή και όχι τυχαία συμπεριφορά. Έτσι, όταν από πολύ νωρίς το παιδί επιβραβεύεται για τις ηθικές πράξεις και επικρίνεται ή τιμωρείται για τις αρνητικές, θα αναπτύξει ευχάριστα συναισθήματα, ἡδονὴν σύμφωνα με το κείμενο, κάθε φορά που θα ολοκληρώνει μια δύσκολη αλλά ενάρετη πράξη, δίκαιη, σώφρονα ή ανδρεία, και δυσάρεστα συναισθήματα, λύπην, όταν βρίσκεται αντιμέτωπο με μια μη ενάρετη πράξη, άδικη, ακόλαστη ή δειλή, την οποία και θα αποφεύγει τελικά. Η παιδαγωγική αυτή τακτική για ήταν απόλυτα αποδεκτή μέχρι τη σύγχρονη εποχή, από τότε και μετά όμως έρχονται στο προσκήνιο οι έννοιες της ελευθερίας του ατόμου, της δυνατότητας να κάνει λάθος και της ανάπτυξης ευθύνης μέσα από αυτό.

Σύμφωνα λοιπόν με το κείμενο που αναφέρεται στη μοντεσοριανή παιδαγωγική , δεν ενδιαφέρει η κατευθυνόμενη αγωγή του παιδιού, ώστε αυτό να αναπτύξει την αναμενόμενη από την ενήλικη κοινωνία ηθική συμπεριφορά, αλλά η αυτονομία και η ελευθερία του. Η σοφία των ενηλίκων αμφισβητείται τώρα και σε πολύ μεγάλο βαθμό το παιδί πρέπει να κάνει τις δικές του δοκιμές, ώστε να ανακαλύψει το σωστό και το λάθος, με πολύ πιο περιορισμένη καθοδήγηση από αυτή που προβλεπόταν μέχρι πρόσφατα.
Η αρχαιότητα δεν ενδιαφερόταν για την ατομικότητα, αλλά για την απροβλημάτιστη εσωτερίκευση από τα παιδιά της ηθικής της κοινωνίας τους. Η έννοια «ατομικότητα» ήταν άγνωστη τότε. Αντίθετα, σύμφωνα με τις αρχές της μοντεσοριανής εκπαίδευσης οι ιδέες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη θα φαίνονταν φρονηματιστικές και αυταρχικές, γιατί ενδιαφέρονταν μόνον για τη διάπλαση ηθικών χαρακτήρων χωρίς κανένα ενδιαφέρον για την ανάπτυξη ελεύθερων προσωπικοτήτων.

Βέβαια και η σύγχρονη παιδαγωγική επιθυμεί  την επιβράβευση των παιδιών, πράγμα  που τους προσδίδει χαρά, περισσότερο όμως επειδή ενδιαφέρεται για την ευτυχία τους, παρά επειδή επιθυμεί να καθοδηγεί τη συμπεριφορά τους προς κάποια δεδομένα πρότυπα.

1. Μετάφραση

Επειδή, όπως είπαμε στην αρχή, υπάρχουν τριών ειδών φιλίες, και ότι σε κάθε μια απ’ αυτές οι φίλοι ή είναι ίσοι ή υπερέχει ο ένας του άλλου (γιατί εξίσου ηθικοί άνθρωποι  μπορούν να είναι φίλοι μεταξύ τους, όσο και  ανώτεροι με κατώτερους. Επίσης μπορεί να είναι μεταξύ τους το ίδιο  ευχάριστοι, αλλά και στη φιλία με βάση το συμφέρον  να παρέχουν ο ένας στον άλλον άνισες / ασύμμετρες ωφέλειες). Όσοι είναι ισότιμοι πρέπει να διατηρούν αυτήν την ισότητα και στα υπόλοιπα ζητήματα με τα φιλικά τους αισθήματα / με την αμοιβαία τους αγάπη, ενώ οι άνισοι (: οι κατώτεροι) πρέπει να αποδίδουν το ανάλογο αντάλλαγμα στους ανωτέρους τους[1] .

Και είναι βέβαια αυτονόητο ότι στη φιλία που βασίζεται μόνον στο συμφέρον ή προπαντός σε αυτό, δημιουργούνται / προκύπτουν κατηγορίες και αντεγκλήσεις. Εκείνοι βέβαια που είναι φίλοι λόγω της αρετής τους / εκείνοι που οφείλουν τη φιλία τους στην αρετή τους είναι πρόθυμοι να ευεργετούν / να κάνουν το καλό ο ένας στον άλλον / αμοιβαία (αυτό βέβαια είναι το βασικό χαρακτηριστικό της αρετής και της φιλίας / της ενάρετης φιλίας) και, καθώς / επειδή/μια και δεν ανταγωνίζονται γι΄αυτό, δεν υπάρχουν ούτε (αλληλο-)κατηγορίες ούτε προστριβές.

Γιατί κανείς δε δυσανασχετεί  με αυτόν που τον αγαπά ή τον ευεργετεί ^. αντίθετα αν είναι μάλιστα καλοπροαίρετος / ευγενής, τον βοηθά ευεργετώντας τον. Αλλά κι αυτός που ξεπερνά τον άλλον[2] απολαμβάνει όμως όσα επιθυμεί, δε θα κατηγορήσει το φίλο του. Κι αυτό γιατί ο καθένας τους / και οι δυο επιθυμεί / επιθυμούν το αγαθό.

Ούτε όμως στις φιλίες που βασίζονται στην ευχαρίστηση[3] υπάρχουν κατηγορίες και αντεγκλήσεις. Γιατί  και οι δύο ταυτόχρονα έχουν[4] αυτό που επιθυμούν, εφόσον χαίρονται τη συναναστροφή τους / χαίρονται που συναναστρέφονται ο ένας τον άλλον.

2. Εισαγωγικά:

Επειδή κάποια πράγματα που λέει ο Αριστοτέλης για την ανθρώπινη φιλία, στην πραγματικότητα την ανδρική φιλία, θα μας φαίνονταν σήμερα περίεργα ή απαράδεκτα, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε όλες τις σταθερές συναναστροφές, όσες σχέσεις δηλαδή δεν αποτελούν απλές γνωριμίες, αλλά έχουν παγιότερο χαρακτήρα.

Έτσι λοιπόν οι φιλίες είναι τριών ειδών (τριττῶν δ’ οὐσῶν φιλιῶν), ανάλογα με το τελικό αίτιό τους.  Πρώτον αυτές που αποσκοπούν στο αγαθό (ἀγαθοὶ) , δεύτερον αυτές που αποσκοπούν στην ευχαρίστηση (ἡδεῖς)  που αντλούν ο ένας από τον άλλον οι φίλοι και τρίτον αυτές που αποσκοπούν στο συμφέρον (διὰ το χρήσιμον).

Ο Αριστοτέλης επιπλέον εισάγει και το κριτήριο της ισοτιμίας /ανισότητας. Έτσι ισότιμες φιλίες είναι μόνον αυτές που είναι ηθικά ισότιμες, καθώς και τα δύο μέρη επιδιώκουν το αγαθό (ὁμοίως δὲ ἀγαθοὶ), ενώ άνιση (ἀμείνων χείρονι) μπορεί να είναι αυτή που έχει κριτήριο την ευχαρίστηση και σίγουρα άνιση είναι αυτή που επιδιώκει συμφέρον.

3.α.1. ενδεικτικά:

τέρποντι > τερπούσῃ, ὄντες >  οὖσαι, δρῶν  > δρῶσα

3.α.2. ἡδίονες /ἡδίους , μᾶλλον ἁμιλλωμένων, χαριέστερος

3.α.iii. Επιλέγουμε δύο από τους παρακάτω τύπους.

δέονται: ἐδέου, δεηθῆναι

οἴονται : ᾤου, οἰηθῆναι

μέμφονται: ἐμέμφου , μέμψασθαι

τυγχάνουσιν : ἐτύγχανες, τυχεῖν

4.α. η υποθετική πρόταση: ἂν ᾖ χαρίεις / η απόδοση: ἀμύνεται εὖ δρῶν

Το είδος: εφόσον έχουμε ἂν + υποτακτική ενεστώτα με απόδοση οριστική ενεστώτα, δηλώνεται η αόριστη επανάληψη στο παρόν και μέλλον (κάτι που ισχύει γενικά και άχρονα)

Η μετατροπή: εἰ εἴη χαρίεις, ἠμύνετο (ἄν) εὖ δρῶν (εἰ + ευκτική, απόδοση οριστική ιστορικού χρόνο. Με οριστική παρατατικού, το δυνητικό ἄν είναι προαιρετικό).

4.β. Εξαρτώμενη από λεκτικό ρήμα μια κύρια αποφαντική πρόταση με δυνητική οριστική μετατρέπεται  σε δυνητικό ειδικό απαρέμφατο ή ειδική πρόταση με δυνητική οριστική. Η παρουσία του δυνητικού ἄν στον πλάγιο λόγο είναι υποχρεωτική, όποιος και αν είναι ο χρόνος του ρήματος εξάρτησης. Στη δευτερεύουσα η απλή οριστική θα μετατραπεί σε ευκτική του πλαγίου λόγου[5].

Επομένως έχουμε:

Ἀριστοτέλης εἶπε τὸν δὲ ὑπερβάλλοντα, τυγχάνοντα οὗ ἐφιεῖτο, οὐκ ἂν ἐγκαλεῖν τῷ φίλῳ

και

Ἀριστοτέλης εἶπε ὅτι ὁ δ’ ὑπερβάλλων, τυγχάνων οὗ ἐφιεῖτο  οὐκ ἂν ἐγκαλοίη τῷ φίλῳ.

[1] εννοείται: για να εξασφαλιστεί η ισοτιμία

[2] εννοείται: σε ευεργεσίες

[3] εννοείται: σε αντίθεση με τις φιλίες της πρώτης κατηγορίας που βασίζονται στην ηθική ισοτιμία (βλ. και αρχή του αποσπάσματος)

[4] κατά λέξη: καθώς και στους δυο υπάρχει

[5] Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτός είναι συμβατικός κανόνας, που δεν έχει πλήρη ισχύ,  καθώς μετά από ιστορικό χρόνο, διατηρείται η οριστική, εάν το περιεχόμενο της πρότασης παρουσιάζεται ως πραγματικό κατά την άποψη του ομιλητή ή μετατρέπεται σε ευκτική, εάν το περιεχόμενο παριστάνεται ως υποκειμενικό ή αβέβαιο.

Για να μεταφερθείτε στο Κριτήριο Αξιολόγησης πατήστε εδώ.

Τις απαντήσεις, στο οικείο κριτήριο αξιολόγησης που μόλις διαβάσατε, προετοίμασε ο εκλεκτός συνάδελφος Παναγιώτης Παλτζής, ο οποίος, στη συνέχεια, τις παραχώρησε στον ιστότοπό μας σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους υπόλοιπους συναδέλφους.

Τον ευχαριστούμε από καρδιάς και του ευχόμαστε κάθε επιτυχία όχι μόνο στον επαγγελματικό στίβο αλλά και στην προσωπική του ζωή.

Για να μεταβείτε σε κάποιο άλλο Κριτήριο Αξιολόγησης  επιλέξτε τον κατάλληλο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα: 

Για να μεταβείτε σε κάποιο  Άγνωστο Κείμενο ή για να δείτε τις Απαντήσεις επιλέξτε τον κατάλληλο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα: 

Για ολοκληρωμένη προετοιμασία για τις Πανελλαδικές εξετάσεις δείτε το υλικό μας για το Γνωστό Κείμενο στους παρακάτω πίνακες: 

Πλάτωνος Πρωταγόρας 

Πλάτωνος Πολιτεία

Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια

Αριστοτέλους Πολιτικά

Η ομάδα του filologika.gr

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.