Ερωτήσεις Εμβάθυνσης (Συνδυαστικές): Δεύτερο Μέρος

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΘΥΝΣΗΣ (ΣΥΝΔΥΑΣΤΙΚΕΣ): ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

Φιλοσοφικός Λόγος 

Κείμενα 

• 4^η ενότητα του Πρωταγόρα (ιδιαίτερα το … Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν κ.ε.)
• 12^η ενότητα της «Πολιτείας»
• 17^η ( ορθή δημοκρατία και αριστοκρατία και παρεκβάσεις τους)   και κυρίως
• 18η ενότητα των «Πολιτικών» (πλήθος και άριστοι)

 Σχεδιάγραμμα

Στην 4^η ενότητα του «Πρωταγόρα», αλληγορικά η πολιτική αρετή ανήκει σε όλους χωρίς διαχωρισμούς. Έμμεση υποστήριξη του δημοκρατικού πολιτεύματος, που βρίσκεται στην ακμή του.

Στη 12η ενότητα της «Πολιτείας» έννοια κλειδί είναι οι «βέλτισται φύσεις». Επομένως, οι περισσότεροι αποκλείονται από τη διοίκηση της πόλης.

Στη 17η ενότητα των «Πολιτικών» ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε ορθά και παρεκβάσεις, ανεξάρτητα από το πόσοι συμμετέχουν στην εξουσία. Άρα δεν είναι εξ αρχής προκατειλημμένος θετικά ή αρνητικά.

Στη 18η ενότητα ο Αριστοτέλης παραδέχεται ότι υπό προϋποθέσεις οι αποφάσεις του πλήθους είναι ορθές, επομένως η δημοκρατία κάθε άλλο παρά παράλογο πολίτευμα είναι.

• Σημαντική η αναφορά στην αριστοτελική διάκριση «Πολιτεία» – «Δημοκρατία»

Απάντηση

Σύμφωνα με το μύθο του Πρωταγόρα στην 4^η ενότητα, προκειμένου να ξεπεραστεί το αδιέξοδο στο οποίο περιήλθε το ανθρώπινο γένος, το οποίο,  παρά τη γλώσσα, τη θρησκεία, τον τεχνικό πολιτισμό και τον καταμερισμό της εργασίας που ανέπτυξε, ακόμα δεν είχε καταφέρει να συμβιώσει αρμονικά, παρενέβη ο Δίας και δώρισε την αιδώ  και τη δίκη, δηλαδή τις απαρχές της ηθικής. Ο μύθος υπονοεί ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός ξεκίνησε με ένα ελάχιστο κοινωνικό συμβόλαιο σύμφωνα με το οποίο όλοι έπρεπε να είναι φορείς της ηθικής διαφορετικά δε θα μπορούσαν να υπάρξουν πόλεις (“Ἐπὶ πάντας,” ἔφη ο Ζεύς, “καὶ πάντες μετεχόντων· οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν·). Ο Πρωταγόρας παίρνει κατηγορηματικά θέση υπέρ της συμμετοχής όλων στα κοινά, καθώς αν αρετή, κατά τα ομηρικά πρότυπα, είχαν μόνον λίγοι, τότε η συνοχή των κοινωνιών θα κινδύνευε διαρκώς. Με άλλα λόγια, μπορεί ο Πρωταγόρας να μιλά γενικά για την ανθρώπινη συμβίωση, στην πραγματικότητα όμως αναφέρεται στο ανώτατο επίπεδό της, τη δημοκρατία της πόλης-κράτους. Αυτό είναι φανερό από την επανάληψη του όρου πόλεις πέντε φορές στο απόσπασμα, και την σύνδεση του ολίγοι με την αδυναμία συγκρότησης πόλεων.

Για τον Πρωταγόρα λοιπόν δεν υπάρχει κάποιο εμπόδιο φυσικό ή επίκτητο που μπορεί να κρατήσει τον πολίτη μακριά από τα κοινά.

Από την άλλη ακόμα και χάρη στα νεανικά έργα του Πλάτωνα γνωρίζουμε ότι ο Σωκράτης είναι καχύποπτος απέναντι στη δυνατότητα όλων να συμμετέχουν στα  κοινά. Δεν είναι η πλειοψηφία που έχει το δίκιο, αλλά ο ειδικός που γνωρίζει το σωστό, ακόμα και στην πολιτική. Στα ώριμα πλατωνικά έργα, όπως η Πολιτεία, ο Πλάτωνας αντιμετωπίζει απολύτως εχθρικά την ανάμειξη όλων στα κοινά. Αυτός είναι σοβαρός λόγος φθοράς και παρακμής. Όσο κι αν στην Πολιτεία του προβλέπεται κοινωνική κινητικότητα, μόνον οι βέλτισται φύσεις, όπως βλέπουμε στην 12^η ενότητα, μπορούν να απολαύσουν υψηλή παιδεία και αντίστοιχες θέσεις στη διοίκηση. Οι πολλοί θα είναι πάντοτε, λόγω των χαμηλών τους ικανοτήτων και της συνεπαγόμενης απαιδευσίας τους, δεσμώτες στο σπήλαιο του αισθητού κόσμου. Γι΄αυτό και δεν τίθεται θέμα συνεισφοράς τους στα κοινά. Πολιτικά δικαιώματα γι΄αυτούς δεν υφίστανται παρά μόνον δικαίωμα στην οικογένεια και την περιουσία, ως αντάλλαγμα της σκληρής εργασίας που οφείλουν να καταβάλουν για την ευημερία της Πολιτείας.

Μία από τις πιο βασικές διακρίσεις στην αριστοτελική φιλοσοφία είναι είναι αυτή ανάμεσα στην ουσία (= την αναγκαία συνθήκη) και τα συμβεβηκότα (=τα δευτερεύοντα, πιο επιφανειακά χαρακτηριστικά) κάθε πράγματος. Έτσι στην αξιολόγηση των πολιτευμάτων (17η ενότητα) ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ουσία των ορθών πολιτευμάτων είναι η εξυπηρέτηση του συμφέροντος των αρχομένων, ενώ συμβεβηκός είναι το ποσοστό συμμετοχής στην εξουσία. Γι΄αυτό υπάρχει ορθή, και άρα ηθική, βασιλεία, αριστοκρατία και δημοκρατία (πολιτεία), ενώ τα κακέκτυπά τους (τυραννία, ολιγαρχία και δημοκρατία-οχλοκρατία) έχουν το ίδιο συμβεβηκός (το ποσοστό συμμετοχής στην εξουσία), αλλά η ουσία ανατρέπεται, καθώς τώρα εξυπηρετείται το συμφέρον των αρχόντων. Συμπεραίνουμε λοιπόν πως για το μακεδόνα φιλόσοφο, η συμμετοχή των πολλών στα κοινά δεν είναι από μόνη της κριτήριο για την ορθότητα του πολιτεύματος.

Στην 18η ενότητα ο Αριστοτέλης προχωρά σε βάθος στην εξέταση του δημοκρατικού φαινομένου. Αν και κάθε άλλο παρά θιασώτης του είναι (πράγμα που φαίνεται από τη δυσπιστία στο λόγο του: μάλλον … νομίζω… με το νόημα… βέβαια…κάποιες δυσκολίες…  όμως ίσως και κάποια αλήθεια), ως πρακτικός και ρεαλιστής ερευνητής ο Αριστοτέλης παρατηρεί τις πόλεις με δημοκρατικό πολίτευμα και καταλήγει με τρεις αναλογικούς συλλογισμούς (τα δείπνα των πολλών, ένας άνθρωπος με πολλαπλάσια δύναμη, οι πολλοί που κρίνουν τα έργα των ποιητών) στο συμπέρασμα ότι πολλές φορές οι πολλοί κρίνουν ορθότερα από τους λίγους, ακόμα κι αν οι δεύτεροι είναι σοφοί. Αυτή είναι η περίφημη αθροιστική θεωρία του φιλοσόφου, σύμφωνα με την οποία, όταν κυριαρχεί η νομιμότητα και ο ορθός λόγος,  η ορθή δημοκρατία, η Πολιτεία, παράγει συλλογικές αποφάσεις καλύτερες από αυτές της ελίτ. Αρκεί βέβαια να ανατραπεί η ουσία, να καταστρατηγηθεί η νομιμότητα και να πάρουν τα ηνία της εξουσίας οι λαϊκιστές και οι δημαγωγοί και τότε το πολίτευμα μετατρέπεται σε μια παρέκκλιση, τη δημοκρατία, δηλαδή ένα καθεστώς παρακμής, όπου οι δημαγωγοί εξαγοράζουν το λαό με υποσχέσεις και φαινομενικά φιλολαϊκά μέτρα (για λεπτομέρειες βλ. 19^η ενότητα). Στις ακραίες εκφάνσεις αυτής της κατάστασης οι πολλοί μπορούν να πάρουν καταστροφικές αποφάσεις για το μέλλον τους. Η σικελική εκστρατεία και η ανάρρηση του Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία με εκλογές είναι δύο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα. Ο Αριστοτέλης φυσικά δεν κρύβει τις αριστοκρατικές του καταβολές, καθώς κάθε άλλο παρά αμελητέο θεωρεί το ρόλο της πνευματικής ελίτ. Αν τα μέλη της συγκριθούν με τα μέλη του πλήθους, η υπεροχή τους είναι αυτονόητη.

• Εννοείται ότι, όπως είδαμε και πιο πάνω, Σωκράτης και Πλάτωνας δε θα συμφωνούσαν με την αθροιστική θεωρία του Αριστοτέλη. Σύμφωνα με το βιογράφο του, Διογένη το Λαέρτιο, ο Σωκράτης πίστευε ότι η γνώμη μας για την αρετή δεν μπορεί να διαμορφώνεται, με τον τρόπο που λαμβάνονται οι αποφάσεις των δικαστών (ενν. με πλειοψηφία. Ας μην ξεχνάμε ότι τα δικαστήρια της αρχαίας Αθήνας απαρτίζονται από πολίτες με κλήρωση, που κάθε άλλο παρά ειδικοί είναι. Η νομική επιστήμη έχει τις απαρχές της στη Ρώμη).
• Ο Πλάτωνας πάλι, σταθερά εχθρικός απέναντι στη γνώμη των πολλών, διαμαρτύρεται στους Νόμους του για ἀμούσους βοάς πλήθους, ειρωνικό και υποτιμητικό σχόλιο για τη λειτουργία της εκκλησίας, εξανίσταται για την οχλαγωγία στο θέατρο «τὰ θέατρα ἐξ ἀφώνων φωνήεντ’ ἐγένοντο» και εκτιμά ότι τον καιρό της δημοκρατίας, η διοίκηση των αρίστων αντικαταστάθηκε από την οχλοκρατία που επικρατεί στο θέατρο «ἀντὶ ἀριστοκρατίας… θεατροκρατία τις πονηρὰ γέγονεν».

Κείμενα

4^η ενότητα του «Πρωταγόρα» (Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, … ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ)

13^η ενότητα των «Πολιτικών», κυρίως το απόσπασμα « η φύση δεν κάνει τίποτε δίχως λόγο και χωρίς αιτία. …και, φυσικά, η συμμετοχή σε όλα αυτά είναι που κάνει την οικογένεια και την πόλη.»

Σχεδιάγραμμα

4^η ενότητα του  «Πρωταγόρα» : φωνήν και ονόματα, διπλή άρθρωση της γλώσσας, πριν από την απόκτηση πολιτικής αρετής.

13^η ενότητα των «Πολιτικών»: διάκριση λόγου-φωνής, όπως στον Πρωταγόρα. Ο λόγος όμως  είναι μέσο για την επίτευξη της πολιτικής ζωής και της ευδαιμονίας

Απάντηση

Στην  4^η ενότητα του «Πρωταγόρα», το ανθρώπινο γένος έχει διαφοροποιηθεί από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο με τη γλώσσα, τη θρησκευτική λατρεία και έναν υποτυπώδη τεχνικό πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστική η φράση «φωνήν καὶ ὀνόματα».  Ο Πρωταγόρας με αυτήν εννοεί ότι, όπως και τα ζώα, ο άνθρωπος έχει φωνήν δηλαδή μπορεί να σχηματίσει κάποιους ήχους με τα κατάλληλα όργανα (γλώσσα, δόντια, φατνία, λάρυγγας, ρίνα, υπερώα, ουρανίσκος), αλλά μόνον αυτός μπορεί με το συνδυασμό των ήχων να σχηματίσει λέξεις και με τις λέξεις προτάσεις και γενικά μεγάλα αποσπάσματα λόγου. Σε αντίθεση λοιπόν με τα υπόλοιπα ζώα, οι μερικές δεκάδες ήχοι της γλώσσας σχηματίζουν χιλιάδες λέξεις και αυτές δομούν άπειρες πρακτικά προτάσεις.  Ο σοφιστής έχει συλλάβει εμπειρικά αυτό που η σύγχρονη γλωσσολογία ονομάζει διπλή άρθρωση της γλώσσας[1], την ικανότητά της με πολύ περιορισμένο «υλικό» να παράγει συνεχώς νέα νοήματα, πράγμα που την καθιστά ιδιαίτερα παραγωγικό και δημιουργικό σύστημα.

 Στη 13η ενότητα των «Πολιτικών» ο Αριστοτέλης κάνει περίπου την ίδια παρατήρηση: διακρίνει την απλή φωνή του ανθρώπου και των ζώων, από το λόγο, χαρακτηριστικό μόνον του ανθρώπου:

Ας προσέξουμε ύστερ’ απ’ αυτό ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που είναι εφοδιασμένο με την ικανότητα του λόγου.  Η απλή φωνή δεν εκφράζει, ως γνωστόν, παρά μόνο τη λύπη και την ευχαρίστηση· γι’ αυτό και υπάρχει σε όλα τα ζώα· η φύση τους έδωσε, πράγματι, όλη κι όλη αυτή την ικανότητα, να αντιλαμβάνονται το δυσάρεστο και το ευχάριστο και αυτά να τα κάνουν φανερά το ένα στο άλλο· του λόγου όμως ο προορισμός είναι να κάνει φανερό τι είναι ωφέλιμο και τι βλαβερό και, άρα, τι είναι δίκαιο και τι άδικο· αυτό είναι, πράγματι, που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα

Μόνο που υπάρχει μια σημαντική διαφορά από τον Πρωταγόρα: ο σοφιστής παρουσιάζει αλληγορικά τη γλώσσα ως θεϊκό δώρο, δηλαδή προϊόν βιολογικής εξέλιξης, διαχωρίζοντάς το από την πολιτική φύση του ανθρώπου, που έρχεται αργότερα. Στον Αριστοτέλη όμως  η γλώσσα και ο Λόγος ανήκουν  εξαρχής στην ανθρώπινη  εντελέχεια, ως εργαλεία για τη δόμηση ανώτερων κοινωνιών. Σε αντίθεση δηλαδή με τη φωνή των ζώων που τους επαρκεί  για τη ζωή (= επιβίωσή) τους, αφού ανά πάσα στιγμή είναι μέσο μεταφοράς των βασικών συναισθημάτων τους, ο ανθρώπινος λόγος σχεδιάστηκε για τη σύλληψη και εκφορά ανώτερων εννοιών όπως το δίκαιο και το άδικο, το βλαβερό και το ωφέλιμο. Αυτές έχουν νόημα μόνον σε μια ανώτερη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, την πολιτική κοινωνία. Μόνον στο πλαίσιό της ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει το επίπεδο της επιβίωσης και να επιδιώξει  το τέλος του, δηλαδή το εὖ ζῆν, την ευδαιμονία.

[1]  Περισσότερα για τη διπλή άρθρωση στο σύνδεσμο: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/glossology/show.html?id=8

Σχεδιάγραμμα

• Η ερμηνευτική χρήση των αντιθέσεων «δύναμις – ενέργεια», «πρότερον-ύστερον»
• Η λειτουργία του χιαστού σχήματος γενικά
• Η σημασία της επιλογής των ρηματικών χρόνων
• Η ένταξη των αντιθέσεων στα δύο χιαστά και η χρήση τους στην απόδειξη της θέσης «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται».

Απάντηση

Οι τρεις πρώτες ενότητες των Ηθικών Νικομαχείων αποτελούν μια ενιαία επιχειρηματολογία με σκοπό να αποδειχθεί ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται».

Με το-προσθετικό εδώ-μόριο ἔτι ο Αριστοτέλης εισάγει το νέο επιχείρημα: με εργαλεία τα αντιθετικά ζεύγη δύναμις – ἐνέργεια και πρότερον -ὕστερον θα προσπαθήσει να αποδείξει ότι οι φυσικές ιδιότητες και οι ηθικές αρετές δε συμπίπτουν ποτέ.

Δύναμις είναι η δυνατότητα ή η προδιάθεση ενός πράγματος ή όντος να γίνει ή να πετύχει κάτι. Η πραγμάτωση της δυνατότητας είναι η ενέργεια. Η δεύτερη έχει φυσικά μεγαλύτερη σημασία στο αριστοτελικό σύστημα, αφού μόνες οι δυνατότητες μας αφήνουν την αριστοτελική εντελέχεια ημιτελή.
Προφανώς σε αφηρημένο επίπεδο η δύναμις αντιστοιχεί στο πρότερον και η ἐνέργεια στο ὔστερον.

Όταν το ερμηνευτικό αυτό σχήμα εφαρμοστεί στον έλεγχο των φυσικών ιδιοτήτων (ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται) η αντιστοίχιση αυτή επαληθεύεται (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον):  τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα, ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν.

Με κριτήριο τις αισθήσεις μας,  γεννιόμαστε με τη δυνατότητα να δούμε ή να ακούσουμε και κατόπιν το κάνουμε αυτό στην πράξη. Επειδή βέβαια αυτό γίνεται σχεδόν αμέσως χωρίς υποτίθεται  να μεσολαβήσει καμιά προσπάθεια, η διαφορά μεταξύ πρότερον-ὕστερον είναι θεωρητική, σχεδόν μηδαμινή.

Ακολουθεί η διασαφήνιση με τα προθετικά σύνολα οὐ γὰρ ἐκ τοῦ ἰδεῖν ἢ ἀκοῦσαι: η φυσική μας ικανότητα να βλέπουμε και να ακούμε οφείλεται στη φυσική μας δυνατότητα, τόσο αυτονόητη που μετατρέπεται σχεδόν αμέσως σε ενέργεια χωρίς επαναλαμβανόμενη προσπάθεια, δηλαδή ἄνευ ἔθους, όπως τονίστηκε και στην προηγούμενη ενότητα

(οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν) .

1.α. προσωρινό συμπέρασμα:
Στις φυσικές ιδιότητες το ζεύγος δύναμις – ἐνέργεια συμπίπτει με το ζεύγος πρότερον -ὕστερον και αυτό γίνεται αυτόματα χωρίς τη δική μας προσωπική προσπάθεια.

Η προσθήκη του χιαστού σχήματος:

Το χιαστό σχήμα είναι η παράθεση δύο ζευγών (α, β) σε στενή, συνήθως αντιθετική σχέση μεταξύ τους, με τη σειρά αββα. Στα άκρα τίθενται οι φράσεις, στις οποίες ο ομιλητής επιδιώκει να δώσει τη μεγαλύτερη έμφαση.

Έτσι λοιπόν το προηγούμενο συμπέρασμα υφίσταται περαιτέρω επεξεργασία:

ἀλλ’ ἀνάπαλιν

Το χιαστό αναφέρεται στις φυσικές μας ιδιότητες, εν προκειμένω στις αισθήσεις μας. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί σαν λεκτικό παιχνίδι την αντίθεση ἔχω –χρῶμαι, δηλαδή την αντίθεση μεταξύ της αυτόματης κτήσης των αισθήσεων και της χρήσης τους.

Η επιλογή των ρηματικών χρόνων μόνον τυχαία δεν είναι: Χρησιμοποιείται οριστική αορίστου για να δηλωθεί το δεδομένο της κτήσης και χρήσης των αισθήσεων, αλλά το ἐχρησάμεθα πλαισιώνεται από τη μετοχή ενεστώτα ἔχοντες , ώστε να δηλωθεί ο συγχρονισμός αυτών των δύο: έχουμε τις αισθήσεις μας από τη γέννησή μας και κατευθείαν τις χρησιμοποιούμε.

Αντίθετα, στο δεύτερο ήμισυ του χιαστού το ρήμα πλαισιώνεται από μετοχή αορίστου, που δηλώνει προτερόχρονη ενέργεια. Με τη δομή οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν όμως ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται πλέον στις φυσικές μας ιδιότητες, αλλά υπονοεί  τις επίκτητες, όπως είναι και οι ηθικές αρετές. Σε αυτές πάντοτε προηγείται, όπως δηλώνει η μετοχή αορίστου, η εξάσκηση και η εφαρμογή και ύστερα η απόκτησή τους. Επομένως:

1.β.  προσωρινό συμπέρασμα:

Στις φυσικές ιδιότητες δε μεσολαβεί καμιά προσπάθεια για να τις αποκτήσουμε, αυτό γίνεται φύσει, ἀπό τοῦ αὐτομάτου. Αντίθετα, στις επίκτητες ιδιότητες, μεσολαβεί το ἔθος , η εξάσκηση, για την απόκτησή τους.

Στο δεύτερο μέρος της ενότητας που εισάγεται με τον αντιθετικό δε  και αναφέρεται στις επίκτητες, άρα και τις ηθικές, ιδιότητες (ὅσα μὲν φύσει …   τὰς δ‘ ἀρετὰς), χρησιμοποιείται η φαινομενική αντίφαση ἐνεργήσαντες πρότερον, ώστε να ανατραπεί η αυτονόητη σχέση δύναμις –πρότερον, ἐνέργεια – ὔστερον. Εδώ για να επιτευχθεί το τέλος, δηλαδή η απόκτηση των αρετών (ἔσχομεν), προηγείται η συστηματική προσπάθεια (ἐνεργήσαντες πρότερον). Επομένως:

 2.α. προσωρινό  συμπέρασμα:

Σε αντίθεση με τις φυσικές ιδιότητες (βλ. 1.α.), στις επίκτητες ιδιότητες, άρα και στις ηθικές, η ενέργεια προηγείται.

 Ο Αριστοτέλης εισάγει δεύτερο χιαστό:

Εδώ το λεκτικό παιχνίδι γίνεται με τα ρήματα ποιῶ και μανθάνω. Το πρώτο αναφέρεται στη χρήση των ιδιοτήτων μας, ενώ το δεύτερο στον τρόπο απόκτησής τους, εδώ την εκμάθηση, καθώς οι ιδιότητες αυτές δε μας χαρίστηκαν από τη φύση.

Η δομή του είναι ολόιδια με το πρώτο.  Οι ενεστωτικοί τύποι ποιεῖν (φέρει το βάρος της πρότασης) και μανθάνομεν πλαισιώνονται από μετοχές αορίστου και ενεστώτα αντίστοιχα. Το πρώτο ήμισυ του χιαστού δηλώνει ότι στις επίκτητες ιδιότητες η προσπάθεια-εκμάθηση προηγείται της απόκτησης, γι΄αυτό και δηλώνεται με μετοχή αορίστου. Στο δεύτερο ήμισυ όμως, έρχεται η ανατροπή:  το ρήμα εδώ πλαισιώνεται από μετοχή ενεστώτα που δηλώνει το συγχρονισμό αλλά και την επανάληψη.

Παραφράζοντας τον Αριστοτέλη θα λέγαμε ότι κανονικά, αφού οι ηθικές αρετές είναι το αντίθετο των φυσικών, η προσπάθεια για την απόκτησή τους πρέπει κανονικά να προηγείται (μαθόντας) της απόκτησής τους. Δεν είναι έτσι όμως τα πράγματα, δηλαδή δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, κατά την οποία μπορούμε να πούμε «επιτέλους, είμαστε ενάρετοι!». Αντίθετα, η διαδικασία είναι μακρόχρονη και κοπιώδης (το νόημα της μετοχής ποιοῦντες) και δεν υπάρχει πολύ συγκεκριμένο χρονικό τέρμα γι΄αυτήν.

2.β. προσωρινό συμπέρασμα.

Ενώ  στις  ηθικές, και όλες τις επίκτητες, ιδιότητες η προσπάθεια προηγείται της απόκτησής τους, στην πραγματικότητα αυτές οι δύο συμπορεύονται χρονικά. Με τον καθημερινό αγώνα/εθισμό  ερχόμαστε πιο κοντά στην απόκτηση.

Δεν είναι τυχαίο ότι στο υπόλοιπο κείμενο κυριαρχούν απόλυτα οι ενεστωτικοί τύποι (γίνονται, γινόμεθα). Με παραδείγματα από τις τέχνες και τις αρετές, ενισχύεται το 2.β. συμπέρασμα, δηλαδή ότι δεν υπάρχει τόσο σαφής διαχωρισμός (πρότερον-ύστερον) ανάμεσα στην προσπάθεια για ηθικοποίηση και την ηθικότητα, αλλά αυτές είναι παράλληλες διαδικασίες.

Ανακεφαλαίωση:

Χρησιμοποιώντας ως εργαλεία τα αντιθετικά σχήματα πρότερον-ὕστερον και δύναμις-ἐνέργεια, ο Αριστοτέλης διαπιστώνει ότι φυσικές και ηθικές ιδιότητες δε συμπίπτουν ποτέ. Τις φυσικές τις έχουμε αυτόματα από τη γέννησή μας και μεσολαβεί μηδενικός χρόνος, ώστε να τις εφαρμόσουμε. Αντίθετα τις ηθικές ιδιότητες πρώτα προσπαθούμε να τις αποκτήσουμε και κατόπιν τις έχουμε. Το τελευταίο όμως είναι περισσότερο θεωρητικό, καθώς στην πράξη προσπαθώντας γι΄αυτές,  τις προσεγγίζουμε καθημερινά. Απολύτως καθορισμένο χρονικό σημείο απόκτησής τους δεν υπάρχει.

Έτσι και πάλι αποδεικνύεται ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται».

Για ολοκληρωμένη προετοιμασία για τις Πανελλαδικές εξετάσεις δείτε το υλικό μας για το Γνωστό Κείμενο στους παρακάτω πίνακες: 

Πλάτωνος Πρωταγόρας 

Πλάτωνος Πολιτεία

Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια

Αριστοτέλους Πολιτικά

Για να μεταβείτε σε κάποιο Άγνωστο Κείμενο ή για να δείτε τις Απαντήσεις στο υπάρχον επιλέξτε τον κατάλληλο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα: 

Τις συνδυαστικές ερωτήσεις με τις σχεδιαγραμματικές απαντήσεις που τις συνοδεύουν προετοίμασε ο εκλεκτός συνάδελφος Panagiotis Paltzis, ο οποίος, στη συνέχεια, τις παραχώρησε στον ιστότοπό μας σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους υπόλοιπους συναδέλφους.

Τον ευχαριστούμε από καρδιάς και του ευχόμαστε κάθε επιτυχία όχι μόνο στον επαγγελματικό στίβο αλλά και στην προσωπική του ζωή.

Η ομάδα του filologika.gr 

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.