Σχήματα λόγου

Σχήματα λόγου

Τα σχήματα λόγου ορίζουν εκδοχές του γραπτού αλλά και του προφορικού λόγου αποκλίνουσες και ιδιόρρυθμες σε σχέση με την κυριολεκτική χρήση των χρησιμοποιούμενων λέξεων των οποίων το σημασιολογικό περιεχόμενο με αυτόν τον τρόπο διευρύνεται (πολυσημία), κατάσταση που κατεξοχήν εντοπίζεται στα λογοτεχνικά κείμενα. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα σχήματα λόγου συνδέονται με την παράδοση της ρητορικής τέχνης και ακριβέστερα με το τρίτο συστατικό στοιχείο της, τη λέξιν, τον τρόπο δηλαδή λεκτικής διατύπωση σε έναν ρητορικό λόγο.

Αλληγορία: Μεταφορική έκφραση που κρύβει νοήματα διαφορετικά από εκείνα που φαίνεται ότι δηλώνει.
→ Έφαγαν τα μουστάκια τους. (εννοώντας ότι τσακώθηκαν)

Αναδίπλωση: Η επανάληψη της τελευταίας λέξης ή φράσης στην αρχή της επόμενης πρότασης.
→ Απρίλη μου, Απρίλη μου ξανθέ.

Ανακόλουθο: Οι λέξεις που έπονται δε βρίσκονται σε συντακτική συμφωνία με τις προηγούμενες, δημιουργώντας έτσι υφολογικές διακυμάνσεις.
→ Οι παπαρούνες, αφού έβαψαν με αίμα όλους τους κάμπους και τα χωράφια, τας έδρεψαν, τας εθέρισαν οι μάγκες τ΄ αγυιόπαιδα του χωριού και κινδυνεύουν να εξαλειφθούν προ της ώρας.

Αναστροφή: Η σκόπιμη αλλαγή της φυσικής σειράς των λέξεων μιας φράσης.
→ Του προδομένου ο πόνος της καρδιάς.

Αναφώνηση – επιφώνηση: Μια λέξη ή φράση επιφωνηματική, επικλητικού ως επί το πλείστον χαρακτήρα, η οποία φανερώνει τη συναισθηματική κατάσταση εκείνου που μιλάει.
→ Και η φωνή του, Θεέ μου! Τι φωνή! Κάθε του λόγος και μια κανονιά

Αντίθεση: Παράθεση αντιθετικών λέξεων ή εννοιών με σκοπό να δημιουργήσουν εντύπωση.
→Τις Εστιάδες τις σεμνές μα κολασμένες.

Αντίφραση: Λέξεις ή φράσεις που παίρνουν τη θέση άλλον με αντίστοιχη η και αντίθετη σημασία. Είδη της αντίφρασης είναι η ειρωνεία, ο ευφημισμός και η λιτότητα.

Αντονομασία: Λεκτικός τρόπος ή σχήμα αντικατάστασης κύριου ή προσηγορικού ονόματος από άλλη συνώνυμη ή ισοδύναμη λέξη ή φράση (φανερώνει μία εξαιρετική ιδιότητα, μία γνωστή πράξη).
→ Ο βασιλεύς των αθανάτων. (εννοώντας τον Δία)

Από κοινού: Λέξη ή φράση που παραλείπεται εννοείται αυτούσια από τα προηγούμενα.
→ Σε ξέρω, αλλά δε θυμάμαι από που.

Αποσιώπηση: Διακόπτεται ο λόγος και παραλείπονται όσα θα ακολουθούσαν, ενώ στη θέση τους σημειώνονται τρεις τελείες (αποσιωπητικά).
→ Ήμουν έξω, ήμουν έξω από το χρόνο…

Αποστροφή: Το σχήμα λόγου κατά το οποίο ο ομιλητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται προς συγκεκριμένο πρόσωπο, σε προσωποποιημένο αντικείμενο ή σε αφηρημένη ιδέα.

Άρση και θέση: Πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι (ή τι δε συμβαίνει) και αμέσως μετά τι είναι (ή τι συμβαίνει) – πρώτα αίρεται κάτι και στη συνέχεια τίθεται.
→ Εγώ δεν είμαι Τούρκος ουδέ Κόνιαρος, είμαι καλογεράκι απ’ ασκηταριό.

Ασύνδετο: Η παράθεση ομοειδών συντακτικών όρων, που δε συνδέονται μεταξύ τους με συνδετικά στοιχεία.
→ Μας έδωσαν ρούχα, τρόφιμα, χρήματα.

Βραχυλογία: Το σχήμα λόγου που συνίσταται στην παράλειψη των ευκόλως εννοούμενων όρων μιας πρότασης χάριν συντομίας. Είδη της βραχυλογίας είναι τα σχήματα από κοινού, εξ αναλόγου και ζεύγμα.

Ειρωνεία: Η χρήση λέξεων ή φράσεων με εντελώς αντίθετη σημασία από εκείνη που πραγματικά εννοείται.
→ Έξυπνος που είσαι!

Εικόνα: Κάθε περιγραφή, σύντομη ή εκτενής, απεικονίζει μια πραγματικότητα ή ένα πρόσωπο ή ένα αντικείμενο.

Έλλειψη: Η παράληψη λεκτικών στοιχείων, τα οποία είναι ευκόλως εννοούμενα από τη σειρά του λόγου και τα συμφραζόμενα.
→ Καλότυχα είναι τα βουνά, ποτέ τους δεν πεθαίνουν / το καλοκαίρι πράσινα και το χειμώνα χιόνια.

Έλξη: Ένας όρος που δε συνδέεται με τον κατά σύνταξη απαιτούμενο, αλλά έλκεται από άλλον και συνδέεται – συμφωνεί με εκείνον.
→ Ευχαριστούμε πολύ όλους όσους ήρθατε στην εκδήλωσή μας. (Η αναφορική αντωνυμία «όσους» θα έπρεπε να είναι σε ονομαστική πτώση, ούσα υποκείμενο του ρήματος «ήρθατε», ωστόσο βρίσκεται σε πτώση αιτιατική διότι έλκεται από το επίθετο «όλους»)

Έμφαση: Ένα στοιχείο του λόγου τονίζεται με οποιονδήποτε τρόπο, ώστε να εστιαστεί σε αυτό η προσοχή του αναγνώστη.
→ Εμένα ν’ ακούς!

Ένα με δύο (ἕν διά δυοῖν): Έννοια που εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται με το και, ενώ σύμφωνα με το νόημα η μία από αυτές έπρεπε να είναι προσδιορισμός της άλλης.

→ Γυναίκες που είν’ οι άντροι σας και οι καπεταναραίοι. (αντί οι άντροι σας, οι καπεταναραίοι)

Εξ αναλόγου: Η παράληψη λέξης, φράσης ή ολόκληρης πρότασης που εννοείται αναλογικά προς τα προηγούμενα ή τα επόμενα, τροποποιημένη όμως σύμφωνα με τις ανάγκες του λόγου.
→ Την άλλη μέρα δεν έφυγα, όπως είχα σκοπό. (εννοώντας να φύγω)

Επανάληψη: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται δύο φορές στη σειρά με την ίδια λέξη ή φράση είτε αυτούσια είτε ελαφρώς αλλαγμένη.
→ Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε και τα κλαριά.

Επαναστροφή: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται για δεύτερη φορά αμέσως μετά την πρώτη, καθώς ο λόγος συνεχίζεται παρατακτικά.
→ Μη μπιστευθείς στην ξενιτιά κι η ξενιτιά είναι ψεύτρα.

Επαναφορά – επάνοδος: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται (επανέρχεται) στην αρχή δύο ή περισσότερων διαδοχικών προτάσεων. Δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις, δηλαδή, αρχίζουν με την ίδια λέξη ή φράση.
→ Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε· / κάποτε μες στην σκέψη τες ακούει το μυαλό.

Επιδιόρθωση: Αμέσως μετά από μια λέξη ή φράση ακολουθεί μια άλλη σχετική έκφραση, που αποτελεί τροποποίηση και ακριβέστερη διατύπωση της πρώτης (τη διορθώνει).
→ Επήγα πεζός εις την εκκλησίαν, ή μάλλον εις το εκκλησάκι, του κυρίου Αναστασίου.

Επιφορά – αντιστροφή – επιστροφή: Μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται στο τέλος δύο ή περισσότερων διαδοχικών προτάσεων. Δύο ή περισσότερες διαδοχικές προτάσεις, δηλαδή, τελειώνουν με την ίδια λέξη ή φράση.
→ Έτσι είν’ ο κόσμος· πάντα τέτοιος θα είναι ο κόσμος.

Ευφημισμός: Η αντικατάσταση αρνητικά φορτισμένων λέξεων ή φράσεων από θετικά σημασιολογικές  λέξεις ή φράσεις για την ονομασία κάποιου δυσάρεστου πράγματος.
→ Εύξεινος Πόντος (αντί Άξεινος Πόντος)

Ζεύγμα: Δύο ομοειδής προσδιορισμοί -συνήθως αντικείμενα- αποδίδονται σ’ ένα ρήμα, όμως ο δεύτερος από αυτούς δεν ταιριάζει σε αυτό αλλά σε άλλο ρήμα.
→ Είδα τις αστραπές και τις βροντές και τρόμαξα. (αντί είδα τις αστραπές, άκουσα τις βροντές και τρόμαξα)

Καθολικό και μερικό: Το σχήμα που δηλώνει ένα διαιρεμένο σύνολο που όμως δεν εκφράζεται με γενική διαιρετική ή με εμπρόθετο, αλλά ομοιόπτωτα με το όνομα που προσδιορίζει.
→ Την Κυριακή το δειλινό μεγάλα τόπια βγάλαν. (αντί της Κυριακής το δειλινό)

Κατά το νοούμενο: Η σύνταξη, αναφορικά με το γένος και τον αριθμό, ακολουθεί το νόημα και όχι το γραμματικό τύπο.
→ Ο κόσμος το ΄χουν τούμπανο κι εμείς κρυφό καμάρι. (Το ουσιαστικό «κόσμος» είναι περιληπτικό, γι’ αυτό και το ρήμα μπήκε σε γ’ πληθυντικό)

Κατεξοχήν: Η σημασία μιας λέξης στενεύει και χρησιμοποιείται με μία και μόνο ορισμένη σημασία.
→ Του χρόνου θα πάμε στην Πόλη. (εννοώντας την Κωνσταντινούπολη)

Κλιμακωτό: Αυξάνει βαθμιαία – κλιμακωτά η ένταση στην παρουσίαση μιας σειράς από ενέργειες ή καταστάσεις.
→ τον έδεσαν χειροπόδαρα / τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν / τον έσυραν παράμερα, τον καταξέσκισαν / απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους / και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι.

Κύκλος: Μια πρόταση ή μια περίοδος τελειώνει με την ίδια λέξη με την οποία αρχίζει.
→ Μοναχή το δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή.

Λιτότητα: Αντί για κάποια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση.
→ Η ζημιά που έπαθε ήταν όχι μικρή. (εννοώντας μεγάλη)

Μεταφορά: Η κύρια σημασία μιας λέξης ευρύνεται και μεταφέρεται αναλογικά και σε άλλες λέξεις με τις οποίες έχει κάποια ομοιότητα.
→ Έχει καρδιά πέτρινη.

Μετωνυμία: Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με διαφορετική, που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική. Δηλώνεται ποικιλοτρόπως: i. το όνομα του δημιουργού αντί για το δημιούργημά του, ii. το όνομα του εφευρέτη αντί για τη λέξη που φανερώνει την εφεύρεση, iii. αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενό του και αντίστροφα, iv. το αφηρημένο αντί το συγκεκριμένο και αντίστροφα.
→ Διαβάζει Καβάφη, για να χαλαρώσει. (εννοώντας τα έργα του Καβάφη)
→ Άνοιξε μια τρύπα με το Μπλακ εντ Ντέκερ. (εννοώντας ότι άνοιξε μια τρύπα με το δράπανο.)
→ Όλο το θέατρο άρχισε να χειροκροτάει. (εννοώντας οι θεατές)
→ Tόπο στα νιάτα! (εννοώντας τόπο στους νέους)

Ομοιοτέλευτο – ομοιοκατάληκτο: Στο τέλος διαδοχικών προτάσεων ή περιόδων υπάρχουν λέξεις με καταλήξεις όμοιες ηχητικά (Το ομοιοτέλευτο είναι σαν την ομοιοκαταληξία των στίχων των ποιημάτων).
→ Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει· / λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.

Οξύμωρο: Συνδέονται δύο έννοιες που φαινομενικά αποκλείουν η μία την άλλη, αντιφατικές μεταξύ τους, ωστόσο στο βάθος εκφράζουν ένα λογικό νόημα.
→ Χαίρε, Νύμφη ανύμφευτε.

Παραλληλία – παραλληλισμός: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται ταυτόχρονα και καταφατικά και αρνητικά με δύο ισοδύναμες αντίθετες εκφράσεις.
→ Μ’ απαλησμόνησε και πιο δε με θυμάται.

Παρήχηση: Ένας συγκεκριμένος φθόγγος, συνήθως σύμφωνο, συναντιέται και ηχεί πολλές φορές σε κάποια φράση, παρατηρείται κυρίως σε συνεχόμενες συλλαβές ή λέξεις.
→ Ήχος συρτός, συλλογιστός, συνέρημος.

Παρομοίωση: Συσχετίζεται η ιδιότητα ενός προσώπου, ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας με την ιδιότητα κάποιου άλλου προσώπου, η οποία υπάρχει σ’ αυτό σε μεγαλύτερο βαθμό. Η παρομοίωση αρχίζει με τις λέξεις σαν, καθώς, όπως και με το σαν να κι ενδέχεται επίσης να δηλώνεται και με ένα ρήμα με ανάλογη σημασία (λες και, θαρρείς)
→ Πεινάω σαν λύκος!

Παρονομασία – παρήχηση – ετυμολογικό σχήμα: Λέξεις που μοιάζουν ηχητικά (ομόηχες) συνήθως συγγενικές ετυμολογικά, βρίσκονται η μία κοντά στην άλλη.
→ Τραγούδι τραγουδήστε μου χιλιοτραγουδημένο.

Περίφραση: Μια έννοια εκφράζεται με δύο ή περισσότερες λέξεις, ενώ μπορούσε να εκφραστεί με μία.
→ Γέρος του Μοριά (εννοώντας τον Κολοκοτρώνη)

Πλεονασμός: Για να εκφραστεί ένα νόημα, χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται κανονικά.
→ Πάλι ξανά ήρθες εδώ;

Πολυσύνδετο: Τρεις ή περισσότεροι όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις συνδέονται με συμπλεκτικούς ή διαχωριστικούς συνδέσμους.
→ Μ’ έπαιρνε κοντά της είτε στον κήπο είτε στη βιβλιοθήκη είτε στο δωμάτιό της.

Προδιόρθωση – προθεραπεία: Η χρήση φράσης ή φράσεων που προετοιμάζουν την ανακοίνωση κάποιου δυσάρεστου η αφύσικο περιστατικού,  προλαβαίνοντας τις αντιδράσεις του δέκτη ή εξασφαλίζοντας τη συναίνεσή του.
→ Θα σου πω κάτι και να μη σου κακοφανεί: νομίζω ότι φέρθηκες άσχημα.

Πρόληψη: Το υποκείμενο του ρήματος μιας εξαρτημένης πρότασης μπαίνει προληπτικά ως αντικείμενο στο ρήμα της κύριας πρότασης.
→ ξέρεις τους φίλους σου πόσο μελετηροί είναι. (αντί ξέρεις πόσο μελετηροί είναι οι φίλοι σου)

Προσωποποίηση: Αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα όντα, σε ζώα, σε φυτά, σε πράγματα και σε αφηρημένες έννοιες.
→ Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε.

Πρωθύστερο: Από δύο σχετικές ενέργειες ή έννοιες τοποθετείται στη σειρά του λόγου πρώτη εκείνη που είναι χρονικά και λογικά δεύτερη.
→ Εμπήκε ο Μάης με τα τριαντάφυλλα κι ο Απρίλης με τα ρόδα.

Σύμφυρση: Αναμειγνύονται δύο συντάξεις.
→ Ο Πέτρος με τον Παύλο τραγουδούν. (Ο «Πέτρος» και ο «Παύλος» είναι τα δύο υποκείμενα του ρήματος τραγουδούν και θα έπρεπε και τα δύο να βρίσκονται σε ονομαστική. Το υποκείμενο «τον Παύλο», όμως, μπήκε στη αιτιατική. Αυτό οφείλεται στην ένωση των δύο συντάξεων: i. Ο Πέτρος και ο Παύλος τραγουδούν, ii. Ο Πέτρος τραγουδά με τον Παύλο)

Συνεκδοχή: Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με διαφορετική, που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική. Δηλώνεται ποικιλοτρόπως: i. το ένα αντί για τα πολλά, ii. το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο ή αντίστροφα, iii. η ύλη αντί για το πράγμα που έχει γίνει από την ύλη αυτή, iv. εκείνο που παράγει αντί για κείνο που παράγεται από αυτό.
→ Ο Έλληνας δεν έχει σωστή οδική συμπεριφορά. (αντί οι Έλληνες)
→ Κάθε κλαδί και κλέφτης. (αντί κάθε δέντρο και κλέφτης)
→ ένα γυαλί φαρμάκι. (αντί ποτήρι από γυαλί)
→ Σήμερα έχω σίδερο. (εννοώντας σιδέρωμα)

Υπαλλαγή: Ο επιθετικός προσδιορισμός δε συμφωνεί κατά πτώση με τη γενική, όπου αναφέρεται, αλλά με το ουσιαστικό που προσδιορίζει τη γενική.
→ Θερμοί δακρύων σταλαγμοί. (αντί θερμών δακρύων)

Υπερβατό: Ένας συντακτικός όρος αποχωρίζεται από άλλον με τον οποίον συνδέεται, λόγω παρεμβολής άλλων όρων, με σκοπό τον τονικό και σημασιολογικό επιτονισμό.
→ Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει.

Υπερβολή: Παρουσιάζεται μία ενέργεια, μία ιδιότητα, μία κατάσταση μεγαλοποιημένη σε βαθμό που βρίσκεται έξω από την πραγματικότητα και τα φυσικά όρια.
→ Στο έμπα χίλιους έκοψε, στο έβγα δυο χιλιάδες / και στ’ άλλο στριφογύρισμα δεν ήβρηκε να κόψει.

Υποφορά και ανθυποφορά: Σε αυτό το σχήμα υπάρχει η ακόλουθη διαδικασία: i. διατυπώνεται μια ερώτηση, ii. ύστερα δίνεται πάλι με ερώτηση κάποια πιθανή εξήγηση στην απορία, iii. στη συνέχεια απορρίπτεται η εξήγηση αυτή, iv. ακολουθεί η απάντηση για το τι συμβαίνει στην πραγματικότητα.
→ Γιατί είναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;
Μην άνεμος τα πολεμά; μήνα βροχή τα δέρνει;
Κι ουδ’ άνεμος τα πολεμά κι ουδέ βροχή τα δέρνει,
μόνο διαβαίνει ο Χάροντας με τους αποθαμένους

Χιαστό: Στο σχήμα αυτό δύο προτάσεις παρουσιάζουν την ίδια συντακτική και σημασιολογική δομή, αλλά οι όροι της μιας πρότασης είναι σε αντίστροφη θέση από αυτούς της άλλης.
→ Έδερνε κι έγδυνε, έγδυνε και έδερνε ολημερίς.

Η άλφα βήτα του νεοελληνιστή, Δ. Αγγελάτος, Gutenberg

Λεξικό λογοτεχνικών όρων, Διόφαντος

Σημειώσεις νεοελληνικής λογοτεχνίας του Κων/νου Μάντη – σχήματα λόγου

Ελληνικός πολιτισμός – Γιάννης Παπαθανασίου

Σημειώσεις της Δέσποινας Καραβαγγέλη – σχήματα λόγου

Τα σχήματα λόγου προετοίμασε ο εκκολαπτόμενος συνάδελφος Πέτρος Ραχούτης, ο οποίος στη συνέχεια τα παραχώρησε στον ιστότοπό μας σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους υπόλοιπους συναδέλφους.

Τον ευχαριστούμε από καρδιάς και του ευχόμαστε κάθε επιτυχία όχι μόνο στον επαγγελματικό στίβο αλλά και στην προσωπική του ζωή

Για να μεταβείτε σε κάποια άλλη από τις σελίδες στις οποίες πραγματοποιείται αναλυτική παρουσίαση επιμέρους στοιχείων Θεωρίας  ή Κριτήρια Αξιολόγησης  της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ’  Λυκείου, επιλέξτε τον αντίστοιχο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα:

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.