Ύφος – Νεοελληνική Γλώσσα

Ύφος – Νεοελληνική Γλώσσα

1. Ποια είναι τα κριτήρια διαμόρφωσης του ύφους στον καθημερινό λόγο;

Α) η επικοινωνιακή περίσταση/το επικοινωνιακό πλαίσιο

(π.χ. φιλική συζήτηση, εκμυστήρευση, φιλονικία, επαγγελματική συνάντηση,  επίσημη/ φιλική επιστολή/ e – mail, ομιλία, διάλεξη κ.ο.κ.)

Β) ο σκοπός/ η πρόθεση του πομπού

Τι μήνυμα θέλει να μεταδώσει ο πομπός στο δέκτη.

Παράδειγμα

(Το απόσπασμα της επιστολής που ακολουθεί γράφτηκε από το Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο προς τον αυτοεξόριστο Ελευθέριο Βενιζέλο.)

Αγαπητέ φίλε και αδελφέ, κ. Ελευθέριε Βενιζέλε,

Επέστη η μεγάλη στιγμή της μεγάλης εκ μέρους Σας χειρονομίας. Ο ελληνισμός της Μ. Ασίας, το Ελληνικόν Κράτος αλλά και σύμπαν το Ελληνικόν Έθνος καταβαίνει πλέον εις τον Άδην, από του οποίου καμμία πλέον δύναμις δεν θα δυνηθεί να το αναβιβάση και να το σώση. Της αφαντάστου ταύτης καταστροφής, βεβαίως, αίτιοι είναι οι πολιτικοί και προσωπικοί Σας εχθροί πλην και Υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης βάρος, διά δύο πράξεις σας.

• Το επικοινωνιακό πλαίσιο(επίσημη επιστολή) υπαγορεύει τυπικό/ επισήμο ύφος, αλλά ο σκοπός του αποστολέα υπαγορεύει επικριτικό ύφος προς τον αποδέκτη (πλην και Υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης βάρος, διά δύο πράξεις σας.).

2.  Ποια στοιχεία ενισχύουν το ύφος στον προφορικό και γραπτό λόγο;

Α) Στον προφορικό λόγο:

• Παραγλωσσικά στοιχεία = επιτονισμός (κύμανση της φωνής), παύσεις, προφορά, ένταση φωνής
• Εξωγλωσσικά στοιχεία =χειρονομίες, έκφραση προσώπου, κινήσεις, βλέμμα, διάθεση

Β) Στο γραπτό λόγο:

• Χρήση της γλώσσας (κυριολεκτική/ μεταφορική χρήση της γλώσσας ή αναφορική/ ποιητική λειτουργία της )
• Λεξιλόγιο (επίσημο, απλό/καθημερινό, φυσικό, ειδικό, λόγιο, λαϊκό, εξεζητημένο, νεολογισμοί κ.α.)
• Σύνδεση προτάσεων (παρατακτική, υποτακτική σύνδεση, ασύνδετο σχήμα)
• Μικροπερίοδος ή Μακροπερίοδος λόγος
• Σημεία στίξης
• Ρηματικά πρόσωπα
• Σχήματα λόγου (επαναλήψεις, αντιθέσεις, εικόνες, κ.ο.κ.)

Τα τραγούδια συνδυάζουν στοιχεία τόσο του προφορικού όσο και του γραπτού λόγου για την ενίσχυση του ύφους!

Παράδειγμα

(Οι στίχοι από το τραγούδι του Αλκίνοου Ιωαννίδη, «Ήταν Ανάγκη;», είναι ενδεικτικοί αυτού του συνδυασμού στοιχείων για την παραγωγή αυτοσαρκαστικού και εξομολογητικού ύφους.)

Ασπρίζουν τα μαλλιά μου κάθε μέρα, μεγαλώνω

Τα ίδια είχε πάθει κι ο μπαμπάς μου σ’ άλλο χρόνο

Τα παιδιά με λένε κύριο Αλκίνοο

μ’ ενοχλεί μα τελευταίως το καταπίνω

θα’ ρθει σε λίγο η καρδιά και τα νεφρά και να μην πίνω.

Ήταν ανάγκη, ήταν ανάγκη να συμβεί και σε μένα;

Όλα μου μοιάζαν παντοτινά, παντοτινά, παντοτινά.

• Τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία γίνονται αντιληπτά με το άκουσμα του τραγουδιού.
• Στοιχεία του γραπτού λόγου που ενισχύουν το αυτοσαρκαστικό και εξομολογητικό ύφος είναι: η μεταφορική χρήση της γλώσσας (μα τελευταία το καταπίνω), το καθημερινό λεξιλόγιο (τα ίδια είχε πάθει κι ο μπαμπάς μου σ’ άλλο χρόνο), η παρατακτική σύνδεση (θα’ ρθει σε λίγο η καρδιά και τα νεφρά και να μην πίνω), το α’ ρηματικό πρόσωπο (τα μαλλιά μου, μεγαλώνω, να μην πίνω), τα σημεία στίξης: κόμμα (,) ερωτηματικό (;) [Ασπρίζουν τα μαλλιά μου κάθε μέρα, (δηλώνει τη συνειδητοποίηση της ηλικίας) και σε μένα; (δηλώνει παράπονο)], οι επαναλήψεις (ήταν ανάγκη, παντοτινά)

Το ύφος είναι το όλον που απαρτίζεται από τα επιμέρους στοιχεία της γλωσσικής επικοινωνίας

3. Ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στη διαμόρφωση του ύφους;

Α) Προσωπικοί παράγοντες:

 Η προσωπικότητα ή η ιδιοσυγκρασία του ατόμου

• Η ψυχική/ συναισθηματική κατάσταση της στιγμής
• Η λεκτική δεξιοτεχνία[1]
• Ο σκοπός/ η πρόθεση του πομπού

[1]Μακρή – Τσιλιπάκου Μαριάνθη (2008). Η διάσταση του ύφους στην Κοινωνιογλωσσολογία (σελ. 260). Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)

Β) Κοινωνικοί παράγοντες:

• Η ηλικία
• Το φύλο
• Η καταγωγή
• Το μορφωτικό επίπεδο
• Η κοινωνική τάξη
• Η κοινωνική ομάδα (π.χ. ομάδες συνομηλίκων)

4. Τι είναι το επίπεδο λόγου και πώς συνδέεται με το ύφος;

Η γλώσσα διαφοροποιείται όχι μόνο σε σχέση με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του ομιλητή (μόρφωση, ηλικία, φύλο, κτλ), αλλά και σε σχέση με τις κοινωνικές περιστάσεις κατά τις οποίες αυτός εκφράζεται. Ο ίδιος ομιλητής χρησιμοποιεί διαφορετικές γλωσσικές ποικιλίες σε διαφορετικές κοινωνικές καταστάσεις και με διαφορετικές επιδιώξεις. Ανάλογα δηλαδή με την περίσταση ο ομιλητής είναι υποχρεωμένος να μιλήσει σε διαφορετικό επίπεδο. Αυτό σημαίνει ότι το ίδιο άτομο μπορεί να μιλήσει ανάλογα με τις συγκεκριμένες κάθε φορά ανάγκες σε πολλά επίπεδα και με διαφορετικό ύφος (Έκφραση Έκθεση, Γενικό Λύκειο, τεύχος Α΄, σελ. 33 – 34).

Επίπεδα λόγου ενδεικτικά:

• Οικείο
• Επίσημο
• Αργκό
• Λαϊκό

5. Ύφος και λογοτεχνικότητα.

Η λογοτεχνικότητα, ως κατηγορία άμεσα συνδεόμενη με το ύφος, προκύπτει από τον αποαυτοματισμό, τη διαφορετική χρήση της γλώσσας σε σχέση με την πρακτική επικοινωνία, και την ανοικείωση, την αίσθηση της διαφορετικότητας σε σχέση πάλι με τη νόρμα (βλ. Todorov, 1995). Η αποδοχή αυτή δίνει μια κατεύθυνση μελέτης που έχει συστηματικά αξιοποιηθεί, αλλά δημιουργεί και μία σειρά ερωτημάτων: τι γίνεται λ.χ. για τα κείμενα που υιοθετούν υφολογικά τον κώδικα της πρακτικής επικοινωνίας; Μπορούμε να πούμε ότι όταν δεν υπάρχει απόκλιση δεν υπάρχει  και ύφος; Πόσο πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν ο ιστορικός επικαθορισμός των ειδών και των ρευμάτων; Πόσο η ιδεολογική τοποθέτηση επηρεάζει τη δημοτική του Γ. Ρίτσου ή του Κ. Βάρναλη, σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο συλλογικής οργάνωσης του λόγου που σχετίζεται με την πολιτική τους στάση;[1]

Όλα αυτά τα ερωτήματα αποδεικνύουν ότι το ύφος είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο φαινόμενο, μια πολιτισμική έννοια, για την οποία είναι σχεδόν αδύνατο να βρεθεί ένας και μοναδικός αποφθεγματικός ορισμός.[2]

Εδώ θα γίνει μια κειμενοκεντρική προσέγγιση του ύφους, τέτοια που να μπορεί να επιχειρήσει ο μαθητής του Λυκείου με τις γνώσεις που έχει κατακτήσει  από το μάθημα της Ν. Γλώσσας και Ν. Λογοτεχνίας ήδη από το Γυμνάσιο.

[1]Απόπειρα λειτουργικού ορισμού του ύφους και κάποια ερωτήματα, selidodeiktes. greek – language.gr

[2] Λεξικό Λογοτεχνικών όρων, Παρίσης Ιωάννης – Παρίσης Νικήτας, ΟΕΔΒ

6. Με ποια στοιχεία «αποκωδικοποιούμε» το ύφος στα λογοτεχνικά κείμενα;

Με τα εκφραστικά στοιχεία (κειμενικούς δείκτες) του γραπτού λόγου: 

• Χρήση της γλώσσας (κυριολεκτική/ μεταφορική χρήση της γλώσσας ή αναφορική/ ποιητική λειτουργία της)
• Λεξιλόγιο (επίσημο, απλό/καθημερινό, φυσικό, λόγιο, λαϊκό, εξεζητημένο, κ.α.)
• Σύνδεση προτάσεων (παρατακτική, υποτακτική σύνδεση, ασύνδετο σχήμα)
• Μικροπερίοδος ή Μακροπερίοδος λόγος
• Σημεία στίξης
• Ρηματικά πρόσωπα
• Σχήματα λόγου (επαναλήψεις, αντιθέσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις, υπερβολές, κ.ο.κ.)
• Εικόνες
• Αφηγηματικές τεχνικές [ (εσωτερικός) μονόλογος, (εσωτερικός) διάλογος]
• Αν απευθύνεται στη λογική ή στο συναίσθημα του δέκτη.

7.Ύφος λογοτεχνικού έργου και ύφος αποσπάσματος.

Πρόκειται για μια διάκριση που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Μπορεί ένας συγγραφέας να έχει ενιαίο ύφος σε όλη την έκταση του λογοτεχνικού του έργου ή να διαφοροποιεί το ύφος του. Γι’ αυτό το λόγο προσέχουμε την εκφώνηση της ερώτησης για το ύφος, αν μας ζητάει να χαρακτηρίσουμε το ύφος όλου του κειμένου ή να επικεντρωθούμε σε κάποιο απόσπασμα.

8. Τα κυριότερα είδη ύφους στη λογοτεχνία:

Λυρικό = Ποιητική λειτουργία της γλώσσας. Απευθύνεται στο συναίσθημα του δέκτη.

Γλαφυρό = Βασίζεται στις σαφείς και καλαίσθητες εικόνες, που προσδίδουν ζωντάνια και παραστατικότητα στο λόγο. Χρήση σχημάτων λόγου, διαλόγου, ρητορικών ερωτήσεων.

Απλό = Απλή έκφραση και σύνταξη. Λείπουν τα σχήματα λόγου. Καθημερινό λεξιλόγιο.

(Αυτό)σαρκαστικό/ Ειρωνικό = Ειρωνεία προς άλλους ή προς τον εαυτό, επικριτική διάθεση (η διαβάθμιση ποικίλλει).

Χιουμοριστικό = Οι λεκτικοί συνδυασμοί αποσκοπούν στη διακωμώδηση προσώπων ή καταστάσεων.

Υποβλητικό = Στην πεζογραφία ο συγγραφέας υποδηλώνει βαριές και καταθλιπτικές ψυχικές ή συναισθηματικές καταστάσεις.

Ρεαλιστικό = Βασίζεται σε ακριβείς περιγραφές δίχως προσπάθεια ωραιοποίησης.

Χαλαρό = Βασίζεται στη συνειρμική σύνδεση σκέψεων και εικόνων. Συχνές επαναλήψεις και παρεκβάσεις.

9. Παραδείγματα λογοτεχνικού ύφους.

Όπως προαναφέραμε το ύφος είναι το όλον, το οποίο απαρτίζεται από επιμέρους στοιχεία. Για να «αποκωδικοποιήσουμε» το ύφος του συγγραφέα, καταγράφουμε αυτά τα επιμέρους στοιχεία ξεκινώντας από τα πιο «ηχηρά» μέσα στο κείμενο.

Παραδείγματα

«Μμμ…» σκέφτηκε λίγο ο άλλος γλάρος, που ήταν μεγαλύτερος. Δεν απάντησε αμέσως. Πέταξε μόνος του πιο μακριά, ρούφηξε το θαλασσινό αεράκι και ξαναγύρισε στο σύντροφό του. «Ποιος σου είπε πως δεν έδωσε ο Θεός φτερά στους ανθρώπους; Μόνο που… τα δικά τους φτερά είναι κρυμμένα βαθιά μέσα στην ψυχή τους. Πρέπει μόνοι τους να ψάξουν, να τ’ ανακαλύψουν, να τα ξεδιπλώσουν και να πετάξουν στην ομορφιά».

(Αλκυόνη Παπαδάκη, Το χαμόγελο του δράκου)

Η συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα χρησιμοποιεί την ποιητική λειτουργία της γλώσσας, καθώς σε όλο το απόσπασμα κυριαρχούν η προσωποποίηση (οι δύο γλάροι συνομιλούν) και οι μεταφορές (ρούφηξε το θαλασσινό αεράκι,τα δικά τους φτερά είναι κρυμμένα βαθιά μέσα στην ψυχή τους).Το λεξιλόγιο είναι απλό, φυσικό και ο λόγος μικροπερίοδος. Η συγγραφέας χρησιμοποιεί τα αποσιωπητικά, για να δείξει τον προβληματισμό και το δισταγμό του γλάρου («Μμμ…», Μόνο που…). Απευθύνεται στο συναίσθημα του αναγνώστη, καθώς μιλά για «τα φτερά» της ανθρώπινης ψυχής που βοηθούν τον άνθρωπο «να πετάξει στην ομορφιά».Όλα αυτά τα στοιχεία απαρτίζουν το λυρικό ύφος του αποσπάσματος.

Δε θα’ κλαιγε αφήνοντας το μαγαζί. Στο νέο τόπο που θα πήγαινε, σ’ αυτή τη μακρινή χώρα, δε θα’ ταν το ίδιο. Έπειτα θα παντρευόταν. Ναι, αυτή η Έβελιν. Και ο κόσμος θα της φερόταν με σεβασμό. Δε θα της φερόταν όπως στη μητέρα της. Δηλαδή όπως ο πατέρας φερόταν στη μητέρα της. Ακόμα και τώρα που η ίδια είχε κλείσει τα δεκαεννιά, ένιωθε ακόμα να κινδυνεύει από το θυμό του πατέρα της. Σ’ αυτόν δε χρωστούσε τις ταχυπαλμίες της; Το περίεργο ήταν πως όταν ήταν παιδιά δεν την είχε ποτέ χτυπήσει, όπως συνήθιζε να κάνει με τον Χάρη και τον Ερνέστο. Γιατί αυτή ήταν κορίτσι∙ καλά!

(Τζέημς Τζόυς, «Η Έβελιν», Φάκελος Υλικού Νεοελληνική Λογοτεχνία,Δίκτυο 1^ο,  ^«Όταν θέλεις να φύγεις…» )

Ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα χρησιμοποιεί, κατά βάση, μικροπερίοδο λόγο (Έπειτα θα παντρευόταν, Ναι, αυτή η Έβελιν), απλό, καθημερινό λεξιλόγιο (το μαγαζί, φερόταν, χρωστούσε, ταχυπαλμίες), επαναλήψεις (πατέρας, φερόταν) και λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες (θυμό, ταχυπαλμίες, είχε χτυπήσει). Επίσης, χρησιμοποιεί σημεία στίξης, ερωτηματικό, άνω τελεία και θαυμαστικό δηλωτικά της συναισθηματικής κατάστασης της ηρωίδας [Σ’ αυτόν δε χρωστούσε τις ταχυπαλμίες της; (εσωτερικός μονόλογος), Γιατί αυτή ήταν κορίτσι∙ καλά! (μικρή παύση στον ειρμό της σκέψης της και αμέσως μετά ειρωνεία)]. Με όλους αυτούς τους απλούς εκφραστικούς τρόπους ο συγγραφέας μας υποβάλλει στη βαριά και καταθλιπτική καθημερινότητα της Έβελιν. Συνεπώς, το ύφος είναι απλό και υποβλητικό.

Δύο, τρεις, πέντε, δέκα σταλαγμοί.

Όμοιοι με το μονότονον βήμα του άγρυπνου ναύτου φρουρού εις την κουβέρταν. Πλέει εις μαύρα πέλαγα και βλέπει ουρανόν και θάλασσαν αγρίως χορεύουσαν, και τυλιγμένος εις την καπόταν του διασχίζει ακαριαίως το σκότος με την εξάπτουσαν και υποσβήνουσαν λαμπυρίδα του τσιγάρου του.

Οι πετεινοί δεν είχαν λαλήσει το τρίτον λάλημα. Ίσως είχαν τρομάξει από την βαθείαν, θρηνώδη φωνήν του σαλεπτσή, όστις είχεν αρχίσει το φθινόπωρον, νύκτα βαθιά, να κράζη. Ήτο ως κρωγμός αγνώστου ορνέου, το οποίον είχε χάσει τον αέρα του, και είχεν ενσκήψει μέσα εις την πόλιν, κ’ εζήτει αρπάγματα να σπαράξη.

– Ζεστό! Βράζει!…

(Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Ο ξεπεσμένος δερβίσης», Φάκελος Υλικού Νεοελληνική Λογοτεχνία, Δίκτυο 3^ο, «Βίοι ελάσσονες»)

Ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα, χρησιμοποιεί την παρομοίωση (σχήμα λόγου) και ως εκφραστικό μέσο την εικόνα. Από την αρχή του αποσπάσματος μάς παρομοιάζει το ρυθμό που πέφτουν οι σταλαγμοί με το βηματισμό του ναύτη στην κουβέρτα (όμοιοι με μονότονον βήμα του άγρυπνου ναύτου φρουρού εις την κουβέρταν). Και προεκτείνει την παρομοίωση με τη συνολική εικόνα αυτού του ναύτη (πλέει εις μαύρα πέλαγα … υποσβήνουσαν λαμπυρίδα του τσιγάρου του). Οι λέξεις της εικόνας αποδίδουν/ αισθητοποιούν το βαρύ και μελαγχολικό κλίμα της ζωής του ναύτη αλλά και του σκηνικού στο οποίο επιδιώκει να μας εντάξει ο συγγραφέας (μαύρα πέλαγα, αγρίως χορεύουσαν, σκότος, υποσβήνουσαν λαμπυρίδα).

Στην επόμενη παράγραφο, ο Παπαδιαμάντης συνεχίζει με ακουστικές εικόνες (δεν είχεν λαλήσει το τρίτο λάλημα, βαθείαν, θρηνώδη φωνήν, κρωγμός αγνώστου ορνέου) καθώς και με μία ακόμη παρομοίωση (ως κρωγμός αγνώστου ορνέου). Στο τέλος της παραγράφου, ακούγεται η προαναγγελθείσα ανθρώπινη φωνή υπό μορφήν μονολόγου (- Ζεστό! Βράζει!…). Όλα αυτά τα στοιχεία συνιστούν ένα γλαφυρό ύφος που διαπνέεται από έντονο λυρισμό, αφού μας υποβάλλει σταδιακά στο μελαγχολικό κλίμα του διηγήματος προκαλώντας μας ανάλογα συναισθήματα.

Ύφος είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.

Georges – Louis Buffon

Την αναλυτική παρουσίαση της θεωρίας προετοίμασε η εκλεκτή συνάδελφος Μαρία Κασιμάτη, η οποία στη συνέχεια παραχώρησε το υλικό στον ιστότοπό μας  σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους υπόλοιπους συναδέλφους.

Την ευχαριστούμε από καρδιάς και της ευχόμαστε κάθε επιτυχία όχι μόνο στον επαγγελματικό στίβο αλλά και στην προσωπική της ζωή.

Για να μεταφερθείτε σε κάποια από τις σελίδες στις οποίες πραγματοποιείται αναλυτική παρουσίαση επιμέρους στοιχείων Θεωρίας  για την Έκφραση Έκθεση απλώς επιλέξτε τον αντίστοιχο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα:

Για να μεταβείτε σε άλλα Σχεδιαγράμματα ή Κριτήρια Αξιολόγησης  της Νεοελληνικής Γλώσσας Γ’  Λυκείου, επιλέξτε το αντίστοιχο θέμα από τον παρακάτω πίνακα:

Η ομάδα του filologika.gr 

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.