Απόσπασμα από τη συλλογή διαλέξεων του Κορνήλιου Καστοριάδη Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα (τρίτος τόμος), εκδόσεις Κριτική. Ο Κ. Καστοριάδης (Κωνσταντινούπολη 11/03/1922 – Παρίσι 26/12/1997) ήταν φιλόσοφος, οικονομολόγος και ψυχαναλυτής.

Έρχομαι τώρα στο κυρίως θέμα του σημερινού σεμιναρίου: το ζήτημα της αυτόνομης κοινωνίας. Το έθιξα ήδη στο προηγούμενο σεμινάριο, θα το επαναλάβω εν συντομία το κεφάλαιο της αυτονομίας σε ατομικό επίπεδο. Ονομάζω αυτόνομο το άτομο το οποίο εμφανίζει ισχυρή ψυχική επένδυση του αληθινού, έχει λίγο πολύ την πραγματική ικανότητα να αναγνωρίζει την επιθυμία του και, βεβαίως, να τη διακρίνει από την πραγματικότητα, και είναι ικανό να ενεργεί έχοντας επίγνωση των επιθυμιών του, τις οποίες αποδέχεται και αναλαμβάνει. Μπορούμε να δούμε, και εδώ επίσης, ότι κατά μία έννοια αυτός ο ορισμός είναι σχεδόν «ουδέτερος ηθικά». Τούτο υποδηλώνει ότι το αυτόνομο άτομο δεν είναι αναγκαστικά καλό άτομο με την απλούστερη και τη βαθύτερη έννοια του όρου. Μπορούμε, παραδείγματος χάριν, να φανταστούμε ότι το άτομο αυτό ωθείται για κάποιους λόγους να σκοτώσει κάποιον, πράγμα που οπωσδήποτε δεν είναι «καλό». Για την ώρα δεν θα προσπαθήσουμε να προχωρήσουμε πιο πέρα. Τί μπορούμε λοιπόν να πούμε για την ετερονομία στο επίπεδο του ατόμου; Αν θεωρήσουμε -πράγμα που προφανώς συνιστά αφαίρεση- το άτομο καθ’ αυτό, θα πούμε ότι είναι ετερόνομο το άτομο που ενεργεί υπό την κυριαρχία των ενορμήσεών του, όντας υπόδουλο σε ένα ασυνείδητο απέναντι στο οποίο είναι εξ’ ορισμού τυφλό. Για το άτομο αυτό μπορεί να πει κανείς, σύμφωνα με την παλιά λατινική έκφραση agitur, non agit: είναι ενεργούμενο δεν ενεργεί, υποκινείται από τις τυφλές δυνάμεις εντός του, αλλά δεν το γνωρίζει.

Αν εξετάσουμε τώρα την ιδέα της ετερονομίας στο επίπεδο της κοινωνικής θέσμισης, μπορούμε να διακρίνουμε ασφαλώς δύο απόψεις. Από τη μια μεριά υπάρχει η εσωτερίκευση της ετερονομίας: αποτελούν πηγή ετερονομίας τα κοινωνικά στοιχεία τα οποία έχω εσωτερικεύσει, στο μέτρο που έχουν καταστεί φετίχ και δεν επιδέχονται αμφισβήτηση -όχι τα κοινωνικά στοιχεία εν γένει, αλλά στο βαθμό που έχουν γίνει τέτοια ώστε να μην μπορώ διόλου να τα αμφισβητήσω. Από την άλλη μεριά, η ετερονομία είναι επίσης εξωτερική ετερονομία, δηλαδή ο εξαναγκασμός που ασκείται από μια εξουσία η οποία βρίσκεται απέναντί μου, είτε αυτός είναι σωματικός, οικονομικός ή συνιστά ακόμα και ιδεολογική χειραγώγηση, τα δε όριά της με αυτό που αποκάλεσα εσωτερίκευση της ετερονομίας είναι αρκετά ασαφή. Θα έπρεπε εξάλλου να προχωρήσουμε τον όρο ιδεολογική χειραγώγηση στις ρητές ιδεολογίες των νεότερων χρόνων. Φυσικά, ούτε η πραγματικότητα αυτή καθαυτή ούτε η αρχή της πραγματικότητας αποτελούν πηγές ετερονομίας, παρά τις διάφορες ανοησίες που έχουν λεχθεί γύρω από αυτό το θέμα (παραλογισμοί του είδους: ο νόμος της βαρύτητας με καταπιέζει διότι θα ήθελα να πετάξω). Και όταν μιλάμε για πραγματικότητα, κυρίως δεν πρέπει να ξεχνάμε αυτήν τη θεμελιώδη πλευρά που συνιστά ο θάνατος. Μέσα από το θέμα του θανάτου μπορούμε να προσπαθήσουμε να εισάγουμε ένα άλλο θέμα, το οποίο αφορά αυτό που ορισμένοι αποκάλεσαν περατότητα του ανθρώπινου όντος. Όσο για εμένα, είμαι αντίθετος σε αυτή την ορολογία και σε αυτόν τον τρόπο προσέγγισης του προβλήματος […] όπως και να έχει όμως το πράγμα, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο θάνατος και γενικότερα η πραγματικότητα αποτελούν πηγή ετερονομίας, ακριβώς όπως δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την ύπαρξη άλλων ατόμων ή της κοινωνίας ως πηγή ετερονομίας. Μόνο συλλογική ύπαρξη υπάρχει, μόνο κοινωνική ύπαρξη υπάρχει. Είναι γελοίο να υποστηρίζει κανείς ότι η κόλαση είναι οι άλλοι. Οι άλλοι, όπως και η ίδια η πραγματικότητα, μπορεί να είναι πηγή εμποδίων, αλλά είναι επίσης και πηγή δυνατοτήτων. Ετούτο δε θα εξαρτηθεί, επίσης και κυρίως, από αυτό που είμαι εγώ.

Κ. Καστοριάδης (1984). Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα (τρίτος τόμος). Εκδόσεις Κριτική

Απόσπασμα από την τελευταία συνέντευξη του Κώστα Αξελού στον Γιώργο Δουατζή στη Θεσσαλονίκη, τον Μάρτιο του 2009 όταν το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης τον αναγόρευσε επίτιμο διδάκτορα του τμήματος Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής. Ο Κώστας Αξελός (Αθήνα 26/06/1924 – Παρίσι 4/2/2010) ήταν σύγχρονος Έλληνας στοχαστής και φιλόσοφος και καθηγητής φιλοσοφίας.  Τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε 19 γλώσσες.  Τον Μάρτιο του 1992 ανακηρύχθηκε διδάκτορας του Παντείου Πανεπιστημίου.  Στις 14 Απριλίου 2000, αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

[…] Γ.Δ. -Νιώσατε ναρκισσισμό, ματαιοδοξία; Τα θεωρείτε ευτελή;

Κ.Α. -Όλα τα έχω νιώσει.  Τα θεωρώ ευτελή αλλά αναγκαία.  Θεωρώ ότι συγκροτούν κι αυτά την ολότητα και ότι κανένας δεν μπορεί να βγει από την ιστορία με καθαρά χέρια.  Αν θέλει να κρατήσει τα χέρια του καθαρά, δεν θα έχει χέρια.  Ο άνθρωπος λαβαίνει μέρος σε αυτήν την απογύμνωση.  Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ έξω από ό,τι γίνεται. […]

Γ.Δ. -Μοναξιά ή μοναχικότητα;

Κ.Α. -Μόνος … Με τους άλλους … Υπάρχει ένα στοιχείο μοναξιάς, μοναχικότητας, πόνου πολλές φορές, αλλά αυτά δεν είναι κυρίαρχα στοιχεία.  Περνάνε.  Μια φορά που προσπάθησα να σκύψω πάνω στο ερώτημα γιατί υποφέρει ο άνθρωπος -και αρνούμενος βέβαια τις θρησκευτικές ενοχές- η μόνη απάντηση που βρήκα ήταν ότι ο άνθρωπος υποφέρει διότι δεν είναι το όλον.  Είναι ένα τμήμα του όλου.

Γ.Δ. -Θα μπορούσε να είναι αλλιώς;

Κ.Α. -Δεν θα μπορούσε, αλλά πνίγεται μέσα σε αυτόν τον περιορισμό του.  Ότι δεν μπορεί να είναι εδώ και κει συγχρόνως…

Γ.Δ. -Υπάρχει αυτοδυναμία στους ανθρώπους;

Κ.Α. -Δεν μπορεί να υπάρξει σε κανένα επίπεδο.  Έχουμε μια αναγκαία εξάρτηση και από τους άλλους ανθρώπους.  Ο άνθρωπος δεν είναι ένας βασιλίσκος μόνος του.  Η εξάρτηση πάλι δημιουργεί τα κενά της.  Εξάρτηση και μη εξάρτηση έχουν και το αναγκαίο στοιχείο που είναι και θετικό και αρνητικό. […]

Κ. Δουατζής (2011). ΤΟ ΣΠΑΣΜΕΝΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ Η τελευταία συνέντευξη του Κώστα Αξελού
ΕΠΙΜΕΤΡΟ Μάριος Μπέγζος (σελ. 30 & σελ. 36-37). Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ

Τελευταίος Σταθμός

Όταν τον Απρίλιο του 1941 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Ελλάδα, η ελληνική κυβέρνηση κατέφυγε στο Κάιρο. Ο Γ. Σεφέρης, που ήταν διπλωματικός υπάλληλος, την ακολούθησε και από την υπηρεσιακή του θέση (στο Κάιρο και στην Πραιτόρια της Ν. Αφρικής) έζησε τις διπλωματικές ζυμώσεις μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών και των συμμάχων, οι οποίες αφορούσαν το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας. Στα ημερολόγιά του, που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του με τον τίτλο Μέρες και Πολιτικό Ημερολόγιο, έχει καταγράψει τους πολιτικούς αυτούς αγώνες, τις δολοπλοκίες και τους καιροσκοπισμούς ανθρώπων και υπηρεσιών, σε μια εποχή που η Ελλάδα με την Αντίστασή της συνέχιζε τον αγώνα εναντίον των κατακτητών και υπέφερε τα πάνδεινα (πείνα, εκτελέσεις, βασανιστήρια, πυρπολήσεις κτλ.). Οι εμπειρίες αυτές του Σεφέρη βρίσκουν την ποιητική τους έκφραση στα ποιήματα της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος Β’. Τελευταίο ποίημα της συλλογής είναι ο Τελευταίος Σταθμός, γραμμένος, σύμφωνα με την ένδειξη του ποιητή, στο λιμάνι Cava dei Tirreni, κοντά στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στις 5 Οκτωβρίου 1944. Εκεί έχουν φτάσει από την Αίγυπτο οι ελληνικές διπλωματικές υπηρεσίες και είναι έτοιμες να επιστρέψουν στην Ελλάδα, από την οποία αποχωρούν οι Γερμανοί (Από την Αθήνα έφυγαν στις 12 Οκτωβρίου 1944). Το δράμα φαίνεται να τελειώνει, αλλά σε λίγο θ’ αρχίσουν νέες συμφορές: ο εμφύλιος.

Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ` αρέσαν.

[…] Σιωπές αγαπημένες της σελήνης. […]

[…] Ερχόμαστε απ` την άμμο της έρημος απ` τις θάλασσες του

Πρωτέα¹,

ψυχές μαραγκιασμένες από δημόσιες αμαρτίες,

καθένας κι ένα αξίωμα σαν το πουλί μες στο κλουβί του.

Το βροχερό φθινόπωρο σ` αυτή τη γούβα

Κακοφορμίζει² την πληγή του καθενός μας

ή αυτό που θα` λεγες αλλιώς, νέμεση μοίρα

ή μονάχα κακές συνήθειες, δόλο και απάτη,

ή ακόμα ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων.

Εύκολα τρίβεται ο άνθρωπος μες στους πολέμους∙

ο άνθρωπος είναι μαλακός, ένα δεμάτι χόρτο∙

χείλια και δάχτυλα που λαχταρούν ένα άσπρο στήθος

μάτια που μισοκλείνουν στο λαμπύρισμα της μέρας

και πόδια που θα τρέχανε, κι ας είναι κουρασμένα,

στο παραμικρό σφύριγμα του κέρδους.

Ο άνθρωπος είναι μαλακός και διψασμένος σαν το χόρτο,

άπληστος σαν το χόρτο, ρίζες τα νεύρα του κι απλώνουν∙

σαν έρθει ο θέρος

προτιμά να σφυρίξουνε τα δρεπάνια στ` άλλο χωράφι∙

σαν έρθει ο θέρος

άλλοι φωνάζουνε για να ξορκίσουν το δαιμονικό

άλλοι μπερδεύονται μες στ` αγαθά τους, άλλοι ρητο-

ρεύουν.

Αλλά τα ξόρκια τ` αγαθά τις ρητορείες,

σαν είναι οι ζωντανοί μακριά, τι θα τα κάνεις;

Μήπως ο άνθρωπος είναι άλλο πράγμα;

Μην είναι αυτό που μεταδίνει τη ζωή;

Καιρός του σπείρειν, καιρός του θερίζειν.

Πάλι τα ίδια και τα ίδια, θα μου πεις, φίλε. […]

Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ` αρέσουν.

                         Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου ’44

1. θάλασσες του Πρωτέα: τα παράλια της Αιγύπτου.
2. κακοφορμίζω: προκαλώ φλεγμονή, ερεθίζω μια πληγή.

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Τεύχος Β`, Γενικό Λύκειο, ΙΤΥΕ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»

ΘΕΜΑ Α

Α1.Να αποδώσετε συνοπτικά σε ένα δικό σας κείμενο 70-80 λέξεων τη δεύτερη παράγραφο του Κειμένου 1 («Αν εξετάσουμε τώρα την ιδέα της ετερονομίας στο επίπεδο της κοινωνικής θέσμισης … Ετούτο δε θα εξαρτηθεί, επίσης και κυρίως, από αυτό που είμαι εγώ»).

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Β

Β1. Με βάση τα Κείμενα 1 και 2, να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω περιόδους λόγου ως σωστές ή λανθασμένες, γράφοντας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό ή Λάθος (δεν χρειάζεται να αναφέρετε συγκεκριμένο χωρίο κειμένου):

α. Το αυτόνομο άτομο δεν γνωρίζει τις επιθυμίες του (Κείμενο 1).

β. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ορίζοντας το ετερόνομο άτομο ισχυρίζεται ότι καθοδηγείται από τα ένστικτά του (Κείμενο 1).

γ. Σύμφωνα με τον Κορνήλιο Καστοριάδη ο θάνατος και γενικότερα η πραγματικότητα ευθύνονται για την έλλειψη αυτόνομης βούλησης (Κείμενο 1).

δ. Ο Κώστας Αξελός θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι αμέτοχος σε αυτά που συμβαίνουν (Κείμενο 2).

ε. Ο Κώστας Αξελός πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι αυτεξούσιος (Κείμενο 2).

Μονάδες 10

Β2. α. Ποια είναι η πρόθεση του Κορνήλιου Καστοριάδη στην πρώτη παράγραφο του Κειμένου 1 («Έρχομαι τώρα στο κυρίως θέμα του σημερινού σεμιναρίου: το ζήτημα της αυτόνομης κοινωνίας … αλλά δεν το γνωρίζει»); Να εντοπίσετε δύο τρόπους με τους οποίους οργανώνει τη συγκεκριμένη παράγραφο και να εξηγήσετε πώς αυτοί οι τρόποι υπηρετούν την πρόθεσή του;

(Μονάδες 9)

β. Τι δηλώνουν τα σημεία στίξης στις παρακάτω φράσεις του Κειμένου 1;

Του ερωτηματικού: «Τί μπορούμε λοιπόν να πούμε για την ετερονομία στο επίπεδο του ατόμου;» (1^η παράγραφος)

Της άνω και κάτω τελείας: «Από τη μια μεριά υπάρχει η εσωτερίκευση της ετερονομίας: αποτελούν πηγή ετερονομίας τα κοινωνικά στοιχεία … ώστε να μην μπορώ διόλου να τα αμφισβητήσω» (2^η παράγραφος)

Της παρένθεσης: «Φυσικά, ούτε η πραγματικότητα αυτή καθαυτή ούτε η αρχή της πραγματικότητας αποτελούν πηγές ετερονομίας, παρά τις διάφορες ανοησίες που έχουν λεχθεί γύρω από αυτό το θέμα (παραλογισμοί του είδους: ο νόμος της βαρύτητας με καταπιέζει διότι θα ήθελα να πετάξω)» (2^η παράγραφος)                                          

Μονάδες 6

Β3. α. Στο Κείμενο 2 ο Κώστας Αξελός επιλέγει τη μεταφορά βασιλίσκος («Ο άνθρωπος δεν είναι ένας βασιλίσκος μόνος του»).  Να αναφέρετε τους στόχους αυτής της επιλογής.

Μονάδες 8

β. Να εντοπίσετε ένα παράδειγμα υποτακτικής σύνδεσης ή διαδοχικής υπόταξης προτάσεων στο Κείμενο 2.  Τι επιτυγχάνεται με αυτήν την επιλογή;

Μονάδες 7

ΘΕΜΑ Γ

Γ1. Ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας, το θέμα του Κειμένου 3; Τεκμηριώστε την απάντησή σας με τρεις διαφορετικούς κειμενικούς δείκτες.

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Δ

Δ1. «Δεν μπορεί να υπάρξει σε κανένα επίπεδο (εν. αυτοδυναμία στους ανθρώπους).  Έχουμε μια αναγκαία εξάρτηση και από τους άλλους ανθρώπους.  Ο άνθρωπος δεν είναι ένας βασιλίσκος μόνος του». Με αφορμή την απάντηση του Κ. Αξελού και αξιοποιώντας δημιουργικά τα Κείμενα 1 και 2:

α) να εκφράσετε την άποψή σας για την αξία της κοινωνικής συμβίωσης και

β) να αναφέρετε τρόπους με τους οποίους μπορεί να ενισχυθεί η κοινωνική συνεργασία. Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου που θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας. (350-400 λέξεις)

Μονάδες 30

Για να δείτε τις ενδεικτικές απαντήσεις στις ερωτήσεις του κριτηρίου επιλέξτε τον παρακάτω σύνδεσμο: 

Κοινωνική Συμβίωση Κριτήριο Αξιολόγησης (Ενιαία Εξέταση) – Απαντήσεις

Το κριτήριο αξιολόγησης που μόλις διαβάσατε συντάχθηκε σύμφωνα με τις πρόσφατες αλλαγές στον τρόπο εξέτασης της Νεοελληνικής Έκθεσης & Λογοτεχνίας στην Γ’ Λυκείου και προέρχεται από τις προσωπικές σημειώσεις της συναδέλφου Μαρίας Μποβολή, η οποία το παραχώρησε στον ιστότοπό μας σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους υπόλοιπους συναδέλφους.

Την ευχαριστούμε από καρδιάς και της ευχόμαστε κάθε επιτυχία όχι μόνο στον επαγγελματικό στίβο αλλά και στην προσωπική της ζωή.

Για να μεταφερθείτε σε κάποια από τις σελίδες στις οποίες πραγματοποιείται αναλυτική παρουσίαση επιμέρους στοιχείων Θεωρίας  για την Έκφραση Έκθεση απλώς επιλέξτε τον αντίστοιχο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα:

Για να μεταβείτε σε άλλα Σχεδιαγράμματα ή Κριτήρια Αξιολόγησης  της Νεοελληνικής Γλώσσας Γ’  Λυκείου, επιλέξτε το αντίστοιχο θέμα από τον παρακάτω πίνακα:

Η ομάδα του filologika.gr 

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.