Αλλοτρίωση: Κριτήριο Ενιαίας Εξέτασης Γ Λυκείου (Ενιαία Εξέταση)

Αλλοτρίωση: Κριτήριο Ενιαίας Εξέτασης Γ Λυκείου (Ενιαία Εξέταση)

Η αλχημεία του «φαίνεσθαι»

Συστηματικά προβάλλονται καθημερινά, κυρίως από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, πρότυπα «επιτυχημένων» ανθρώπων. Συνήθως οι φιγούρες αυτές δεν παρουσιάζουν μειονεκτήματα και ατέλειες αλλ’ εκφράζουν την πιο εξελιγμένη μορφή σύγχρονου ανθρώπου: θαλερού και δυναμικού, σίγουρου και αποφασιστικού. Τα πρότυπα αυτά προορίζονται για νεαρά κυρίως άτομα, συμπιεσμένα από διάφορα συμπλέγματα και φοβίες, που αδιαφορώντας για τη μοναδικότητα της ύπαρξής τους, καταφεύγουν σε ξένα πρότυπα. Μια τέτοια παραίτηση από τον εαυτό τους απαιτεί και την υιοθέτηση τρόπων ζωής και συμπεριφοράς, που τις περισσότερες φορές δε συμφωνούν με τις μη συνειδητοποιημένες ιδιαιτερότητες, που κάθε άτομο ασφαλώς έχει.

Βασικό στοιχείο που ευνοεί τη διαιώνιση της παραπάνω κατάστασης, αποτελεί η ανεξέλεγκτη διαφήμιση. Για να μετατρέψει τον άνθρωπο σε αγοραστικό ον, είναι απαραίτητη η σχηματοποίηση των ατομικών αναγκών. Καθημερινά ο μέσος πολίτης βομβαρδίζεται ψυχοσωματικά από ονόματα μιας τεράστιας ποσότητας αγαθών. Τα «αγαθά» αυτά δεν αποτελούν μέσα κάλυψης αναγκών αλλά δεσμεύουν τη βούληση των ανθρώπων σ’ ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής, που δεν είναι δική του επιλογή. Τα διαφημιζόμενα προϊόντα είναι οι σημαντικότεροι τρόποι έκφρασης. Έτσι όμως ξεφεύγουμε από την ελευθερία επιλογής. Η συμπεριφορά δεν είναι αυθεντική· είναι «κόπια».

Αλλ’ η ανθρώπινη συμπεριφορά μεταλλάζεται ανάλογα με τις διεθνώς περιφερόμενες μόδες ή ρεύματα. Κοινωνικοπολιτικά ή θρησκευτικά συστήματα αναζητούν οπαδούς ή θιασώτες, προτάσσοντας κι επιβάλλοντας περισσότερο ένα σύστημα κανόνων συμπεριφοράς παρά τις θεμελιώδεις αρχές τους. Μέσα στα κυκλώματα αυτά περισσότερο μαθαίνεις να φέρεσαι παρά να σκέπτεσαι. Να ενεργείς κατ’ εντολή κι όχι ν’ αυτενεργείς. Όμως, ο άνθρωπος, κουρασμένος από την ατονία ή μονοτονία της ζωής του, ενθουσιάζεται από αυτή τη μεταβολή και ρίχνεται σ’ έναν αγώνα προσαρμογής στη νέα «εθιμοτυπία», αγνοώντας ή μάλλον αδιαφορώντας για το αν αυτή η μοντέρνα εξωτερίκευση δεν ανακλά την εσωτερική του υπόσταση. Απλούστατα: ποτέ δε σκέφθηκε να ψάξει να βρει τον εαυτό του. Ούτε είχε καιρό να τον φτιάξει. Καταφεύγει στο εύκολο· να παίρνει έτοιμο τον εαυτό του. Σήμερα άλλοι μας φτιάχνουν.

Αλλά το πιο παράδοξο αυτής της αλλοτρίωσης είναι η επιφανειακή συμφιλίωση της εσωτερικότητας με τους τρόπους συμπεριφοράς. Το άτομο, συμπιεσμένο από την έλλειψη χρόνου, κουρασμένο από το μηχανικό ρυθμό ζωής, δεσμευμένο από την απομονωτική του διάθεση και τις φοβίες του, ζώντας σε μια ερμαφρόδιτη κατάσταση ανάμεσα στη μοναξιά και στη μαζοποίηση, αποδέχεται ανεπαίσθητα αλλότριες μορφές συμπεριφοράς. Σιγά-σιγά μονιμοποιείται αυτή η κατάσταση, όχι όμως απόλυτα. Κάτι μέσα του μπορεί να του θυμίζει τον ανεκπλήρωτο εαυτό του, όπως αυτό που «έκνιζε αεί» τον Οιδίποδα.

Η κοινωνική πραγματικότητα δε μας επιτρέπει να είμαστε απόλυτα αισιόδοξοι. Οι προσωπικές μας εμπειρίες δε μας επιτρέπουν να δικαιώσουμε το σύγχρονο τρόπο ζωής και να τον θεωρήσουμε γνήσιο. Η νεανική ορμή διοχετεύεται σε βιαιότητες και ο αυθορμητισμός σε χυδαιολογίες και στο γκρέμισμα —όχι πάντα αναχρονιστικών- αξιών. Το υπερβολικά πηγαίο της έκφρασης μέθυσε τον κουρασμένο από την υποκρισία άνθρωπο και τον οδήγησε στην υπερβολή, που βέβαια δεν αποκαλύπτει την πραγματική φύση του. Ο αυθορμητισμός έγινε κι αυτός προσποίηση, πήρε βλαβερές προεκτάσεις που δεν εκφράζουν τον ανθρώπινο ψυχικό κόσμο. Η χυδαιότητα τώρα θεωρείται μοντέρνα στάση ζωής. Η αισχρολογία -στο γραπτό και προφορικό λόγο— θεωρείται έκφραση απελευθέρωσης. Έτσι ο άνθρωπος σήμερα φυλακίζεται μέσα στην απελευθέρωση του.

Συχνά λέγεται —κι όχι άδικα— ότι η ζωή είναι μια ζούγκλα. Έτσι πολλοί νέοι νομίζουν ότι για να επιβιώσουν πρέπει ν’ αποθηριωθούν. Επιτηδεύονται τον «σκληρό», στις αναρίθμητες παραλλαγές που προσφέρει ο κινηματογράφος. Υιοθετούν μια αντικοινωνική συμπεριφορά, γιατί έτσι νομίζουν πως θα μπορέσουν να επιβιώσουν. Πίσω από την επιφανειακή αυτή σκληρότητα κρύβεται φόβος. Την αναντιστοιχία εσώτερου είναι και συμπεριφοράς προωθούν και οι λεγόμενοι «κοινωνικοί ρόλοι». Κάποιοι άνθρωποι κατέχουν μια θέση· το κακό είναι ότι γίνονται θέση. «Φορούν» ένα ορισμένο πρωτόκολλο όχι μόνο τις ώρες που απαιτεί η θέση τους αλλά και στην υπόλοιπη ζωή τους.

Πόσο, λοιπόν, αυθεντικοί είμαστε σήμερα; Το σημαντικότερο υλικό για να πάρουμε πληροφορίες για το χαρακτήρα ενός ανθρώπου αποτελούν οι πράξεις του. Ιδιαίτερα μάλιστα στην εποχή μας, όπου δεν υπάρχει χρόνος για προσεκτική ετεροπαρατηρησία, οι τρόποι συμπεριφοράς είναι το «σήμα κατατεθέν» του χαρακτήρα μας. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως ένα «σήμα» είναι ένδειξη ακριβούς ποιότητος. Επόμενο είναι, λοιπόν, η ελαχίστη ή η μεγίστη τιμή αλλοτρίωσης του σημερινού ανθρώπου να κρίνεται όχι από αυτό που πραγματικά είναι αλλ’ από αυτό που φαίνεται πως είναι. Για να διαπιστώσουμε μάλιστα πόσο πολύ στην εποχή μας τα φαινόμενα απατούν, αρκεί να σημειώσουμε πως οι σημερινές συνθήκες απαιτούν όχι να είσαι πλούσιος αλλά να φαίνεσαι πλούσιος. Από αυτό ξεκινά και η έντονη τάση επίδειξης, η λεγόμενη επιδειξιομανία.

Η τυποποίηση και η ισοπέδωση δεν επιτρέπουν την προσωπική έκφραση. Σήμερα ξέρουμε την τιμή του ανθρώπου κατά κατηγορίες. Αλλά δεν ξέρουμε στο βάθος τι είναι ο άνθρωπος. Τα στερεότυπα συμπεριφοράς δεν επιτρέπουν αυτοδημιουργία. Παρ’ όλ’ αυτά ακόμη και στα πιο γιγάντια τσιμεντένια φράγματα εμφανίζονται ρήγματα. Ρήγματα παρουσιάζει και η «τσιμεντοποιημένη» ζωή μας. Μέσα από αυτά ο προσεκτικός παρατηρητής μπορεί να δει κάποια «φωτεινά σημεία». Ψήγματα χρυσού. Είναι ίχνη του πραγματικού μας εαυτού. Αν γίνουν μαγιά ενός νέου «επανανθρωπισμού», τότε μπορούμε να ελπίζουμε πως η γνησιότητα από τον άνθρωπο δεν χάθηκε ακόμη.

(Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Προβληματισμοί – ένας διάλογος με τους νέους.» Τόμος Ε. GUTENBERG – ΑΘΗΝΑ 1997)

Η αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου από τον εαυτό του

1. Στη σύγχρονη κοινωνία ο άνθρωπος νιώθει τον εαυτό του σαν ένα πράγμα που πρέπει να απασχοληθεί με επιτυχία στην αγορά. Δεν θεωρεί τον εαυτό του ως ενεργό πράκτορα, ως τον φορέα ανθρωπίνων δυνάμεων. Έχει αλλοτριωθεί από τις δυνάμεις αυτές. Σκοπός του είναι να πουλήσει τον εαυτό του με επιτυχία στην αγορά. Η αίσθησή του για το εγώ δεν πηγάζει από τη δραστηριότητά του ως άτομο που αγαπά και σκέφτεται, αλλά από τον κοινωνικοοικονομικό του ρόλο. Αν τα πράγματα είχαν φωνή, μια δακτυλογράφος θα απαντούσε στο ερώτημα «ποιος είσαι;» λέγοντας «είμαι μια δακτυλογράφος» κι ένα αυτοκίνητο θα έλεγε «είμαι ένα αυτοκίνητο» ή ειδικότερα θα έλεγε «είμαι μια Φορντ» ή «μια Μπουίκ» ή «μια Καντιλλάκ». Αν ρωτήσετε έναν άνθρωπο «ποιος είσαι;» θα απαντήσει: «είμαι βιομήχανος», «είμαι υπάλληλος», «είμαι γιατρός» – ή «είμαι παντρεμένος», «είμαι πατέρας δύο παιδιών» και η απάντησή του θα έχει την ίδια σχεδόν σημασία όπως και η απάντηση του πράγματος αν είχε μιλιά. Να γιατί νιώθει τον εαυτό του όχι ως άνθρωπο, με αγάπη, φόβο, πεποιθήσεις, αμφιβολίες, αλλά σαν την αφαίρεση εκείνη, την αλλοτριωμένη από την πραγματική του φύση, που εκπληρώνει μια ορισμένη λειτουργία στο κοινωνικό σύστημα. Η αίσθησή του για την αξία του εξαρτάται από την επιτυχία του: από το κατά πόσο πουλά τον εαυτό του ευνοϊκά, κατά πόσο μπορεί ν’ ανέβει ψηλότερα από κει που ξεκίνησε, κατά πόσο έχει σημειώσει επιτυχία. Το σώμα του, το πνεύμα του και η ψυχή του είναι τα κεφάλαιά του και χρέος του στη ζωή είναι να τα επενδύσει ευνοϊκά, να αποκομίσει ένα κέρδος από τον εαυτό του.
2. Οι ανθρώπινες ιδιότητες όπως η φιλία, η ευγένεια, η καλοσύνη, μεταμορφώνονται σε εμπορεύματα, σε ενεργητικό του πακέτου «προσωπικών μετοχών», που η τιμή τους πρόκειται να ανέλθει στην αγορά προσωπικοτήτων. Αν το άτομο δεν καταφέρει να κάνει μια επικερδή επένδυση του εαυτού του, αισθάνεται ότι απέτυχε. Αν το καταφέρει, τότε έχει σημειώσει επιτυχία. Γενικά η αίσθηση της αξίας του εξαρτάται πάντα από παράγοντες εξωτερικούς, από την κρίση που διαμορφώνεται γι’ αυτόν στην αγορά, που αποφασίζει για την αξία του, όπως αποφασίζει για την αξία των εμπορευμάτων. Το άτομο, όπως και όλα τα εμπορεύματα που δεν μπορούν να πουληθούν με κέρδος στην αγορά, δεν αξίζει τίποτε σε ό,τι αφορά την ανταλλακτική του αξία. Ακόμα και όταν η αξία χρήσης του είναι σημαντική.
3. Η αλλοτριωμένη προσωπικότητα που προσφέρεται για πώληση πρέπει να χάνει μια μεγάλη ποσότητα της αίσθησης της αξιοπρέπειας, που είναι τόσο χαρακτηριστική για τον άνθρωπο ακόμη και στους πιο πρωτόγονους πολιτισμούς. Πρέπει να χάνει σχεδόν κάθε αίσθηση του εγώ, του εαυτού του ως μοναδικής και ανεπανάληπτης οντότητας. Η αίσθηση του εγώ πηγάζει από το βίωμα του εγώ σαν υποκείμενο των εμπειριών μου, της σκέψης μου, του αισθήματός μου, της απόφασής μου, της κρίσης μου, της δράσης μου. Προϋποθέτει ότι η εμπειρία μου είναι δική μου και όχι αλλοτριωμένη. Τα πράγματα δεν έχουν εγώ και οι άνθρωποι που έχουν εγώ έχουν καταντήσει σαν τα πράγματα χωρίς εγώ. […]
4. Μαζί όμως με την εμπειρία του εγώ εξαφανίζεται και η εμπειρία της ταυτότητας – και όταν αυτό συμβεί, ο άνθρωπος μπορεί να γίνει τρελός, αν δεν σώσει τον εαυτό του αποκτώντας μια δεύτερη αίσθηση του εγώ. Και το πετυχαίνει αυτό νιώθοντας τον εαυτό του να τον επιδοκιμάζουν, να αξίζει κάτι, να έχει επιτυχίες, να είναι χρήσιμος, με δυο κουβέντες να είναι σαν εμπόρευμα που μπορεί να πουληθεί και που είναι τέτοιο επειδή θεωρείται από τους άλλους σαν οντότητα, όχι ξεχωριστή, αλλά που ταιριάζει σ’ ένα από τα σύγχρονα καλούπια.

(Έριχ Φρομ, «Η υγιής κοινωνία», εκδ. Μπουκουμάνη) (ελαφρώς διασκευασμένο)

Πρόσθεσις

Αν ευτυχής ή δυστυχής είμαι δεν εξετάζω.

Πλην ένα πράγμα με χαράν στον νου μου πάντα βάζω —

που στην μεγάλη πρόσθεσι (την πρόσθεσί των που μισώ)

που έχει τόσους αριθμούς, δεν είμ’ εγώ εκεί

απ’ τες πολλές μονάδες μια. Μες στ’ ολικό ποσό

δεν αριθμήθηκα. Κι αυτή η χαρά μ’ αρκεί.

Κ. Π. Καβάφης

ΘΕΜΑ Α

Α1. Να αναφέρετε ονομαστικά τους λόγους για τους οποίους, σύμφωνα με τον συγγραφέα του Κειμένου 1, ο σύγχρονος άνθρωπος υπόκειται στην αλλοτρίωση (60 – 70 λέξεις).

Μονάδες 20

ΘΕΜΑ Β

Β1. Με βάση τα Κείμενα 1 και 2 να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω περιόδους λόγου ως σωστές ή λανθασμένες, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε περίοδο, τη λέξη Σωστό ή Λάθος (δεν χρειάζεται να αναφέρετε συγκεκριμένο χωρίο κειμένου).

α. Η διαφήμιση υποβοηθά την ελεύθερη βούληση του ατόμου (Κείμενο 1).

β. Ο αυθορμητισμός δεν συμβάλλει στην άρση της αλλοτρίωσης (Κείμενο 1).

γ. Η αίσθηση του σύγχρονου ανθρώπου για το «εγώ» του πηγάζει από την προσωπικότητά του (Κείμενο 2).

δ. Η ατομική επιτυχία σήμερα συνδέεται με την επίτευξη κέρδους (Κείμενο 2).

ε. Οι άνθρωποι αδιαφορούν για τις σύγχρονες κοινωνικές νόρμες (Κείμενο 2).

Μονάδες 10

Β2. Στο παρακάτω απόσπασμα του Κειμένου 1 ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ενεργητική σύνταξη. Να δικαιολογήσετε αυτή την επιλογή του (μον. 2) και να το μετατρέψετε στο αντίθετο είδος (μον. 6). Ποιες αλλαγές παρατηρείτε σχετικά με το ύφος (μον. 2);

«Συνήθως οι φιγούρες αυτές δεν παρουσιάζουν μειονεκτήματα και ατέλειες αλλ’ εκφράζουν την πιο εξελιγμένη μορφή σύγχρονου ανθρώπου: θαλερού και δυναμικού, σίγουρου και αποφασιστικού.»

Μονάδες 10

Β3. Πρόθεση του Έριχ Φρομ στο Κείμενο 2 είναι να παρουσιάσει με αντικειμενικότητα τις απόψεις του σχετικά με το φαινόμενο της αλλοτρίωσης του σύγχρονου ανθρώπου. Να αναφέρετε τρεις (3) διαφορετικές γλωσσικές επιλογές με τις οποίες επιτυγχάνει το στόχο του παραθέτοντας τα αντίστοιχα χωρία (μον. 6) και να εξηγήσετε τη λειτουργία καθεμιάς από αυτές στο κείμενο (μον. 9).

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Γ

Γ1. Ποια είναι, σύμφωνα με το ποιητικό υποκείμενο, η σημασία της «προσθέσεως»; Ποια στάση κρατά ο ποιητής απέναντι στην έννοια;

Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με τρεις (3) κειμενικούς δείκτες.

Εσείς, αν ήσασταν στη θέση του ποιητή, ποια στάση θα κρατούσατε; (150 – 200 λέξεις)

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Δ

Δ1. «Πόσο, λοιπόν, αυθεντικοί είμαστε σήμερα;». Με αφορμή την ερώτηση του συγγραφέα στο Κείμενο 1 και αξιοποιώντας δημιουργικά τα Κείμενα 1 και 2: α) να παρουσιάσετε τους παράγοντες που οδηγούν τους σημερινούς ανθρώπους σε αλλοτριωμένες στάσεις και συμπεριφορές, β) να αναδείξετε τη σημασία της ατομικής αυθεντικότητας για τις σύγχρονες κοινωνίες.

Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου που θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας (350-400 λέξεις).

Μονάδες 30

Για να δείτε τις απαντήσεις στο αντίστοιχο κριτήριο αξιολόγησης επιλέξτε τον παρακάτω σύνδεσμο:

Αλλοτρίωση: Κριτήριο Ενιαίας Εξέτασης Γ Λυκείου (Ενιαία Εξέταση) – Απαντήσεις

Το κριτήριο αξιολόγησης που μόλις διαβάσατε συντάχθηκε σύμφωνα με τις πρόσφατες αλλαγές στον τρόπο εξέτασης της Νεοελληνικής Έκθεσης & Λογοτεχνίας στην Γ’ Λυκείου και προέρχεται από τις προσωπικές σημειώσεις του συναδέλφου Ελευθέριου Λούχοβιτς, ο οποίος το παραχώρησε στον ιστότοπό μας σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τους υπόλοιπους συναδέλφους.

Τον ευχαριστούμε από καρδιάς και του ευχόμαστε κάθε επιτυχία όχι μόνο στον επαγγελματικό στίβο αλλά και στην προσωπική του ζωή.

Για να μεταφερθείτε σε κάποια από τις σελίδες στις οποίες πραγματοποιείται αναλυτική παρουσίαση επιμέρους στοιχείων Θεωρίας  για την Έκφραση Έκθεση απλώς επιλέξτε τον αντίστοιχο σύνδεσμο από τον παρακάτω πίνακα:

Για να μεταβείτε σε άλλα Σχεδιαγράμματα ή Κριτήρια Αξιολόγησης  της Νεοελληνικής Γλώσσας Γ’  Λυκείου, επιλέξτε το αντίστοιχο θέμα από τον παρακάτω πίνακα:

Η ομάδα του filologika.gr 

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την προετοιμασία για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook.