Κική Δημουλά: Η επαναστάτρια του εφήμερου
Κική Δημουλά: Η επαναστάτρια του εφήμερου
Η Βασιλική Ράδου γεννήθηκε στις 6 Ιουνίου του 1931 και άφησε την τελευταία της πνοή στις 22 Φεβρουαρίου του 2020. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην περίπτωσή της δεν ήταν κατά κόσμον γνωστή με το πατρικό της όνομα, μιας και έγινε τελικά γνωστή και αγαπητή ως Κική Δημουλά. Είχε καταγωγή από τη Μεσσήνη, αλλά γεννήθηκε και πέρασε όλη της τη ζωή στην Αθήνα και συγκεκριμένα σε μία από τις κεντρικότερες συνοικίες της, την Κυψέλη. Εννέα χρόνια μετά τη γέννησή της ήρθε στον κόσμο και η αδερφή της.
Φωτογραφία σε νεαρή ηλικία
Τα πρώτα της ποιήματα που έγραφε ως έφηβη τα πήρε ο αδερφός της μητέρας της, Παναγιώτης Καλαμαριώτης, και τα έδωσε σε ένα τυπογραφείο για να τα εκδώσει. Μία Πρωτοχρονιά τής τα έφερε ως δώρο σε ένα δερμάτινο βαλιτσάκι και, παρότι η ίδια η Κική τα είχε χαρακτηρίσει σε συνέντευξή της ως αφελή σχεδιάσματα, η τρυφερή αυτή χειρονομία του θείου της τής προκάλεσε τότε μία βαθύτατη συγκίνηση. Αργότερα θα τα αποκήρυττε. Η επίσημη είσοδός της στην ποίηση έγινε το 1956 με τη συλλογή «Έρεβος».
Το 1952, σε ηλικία 21 ετών παντρεύεται τον κατά μία δεκαετία μεγαλύτερό της Άθω Δημουλά, ο οποίος την φέρνει σε επαφή με την ποίηση του Καβάφη, απαγγέλλοντάς της στίχους. Θα αποκτήσουν δύο παιδιά, τον Δημήτρη και την Έλση, και θα μείνουν παντρεμένοι μέχρι τον θάνατό του το 1985. Τυπικά τουλάχιστον, γιατί η Κική εσωτερίκευσε αυτή τη σύνδεση πολύ πέρα από τα πεπερασμένα βιολογικά όρια. Χαρακτηριστική ήταν η απόκρισή της στον εκδοτικό οίκο «Ίκαρο», δεκατρία χρόνια μετά τον θάνατό του, όταν της προτάθηκε συνεργασία για την έκδοση των συλλογών της, ότι θα δεχόταν με τον όρο να εκδώσουν και τα ποιήματα του συζύγου της, λέγοντας:
«Δεν μπορείτε να με καλέσετε σπίτι σας χωρίς τον άντρα μου.»
Ο Άθως αποφοιτά από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ως πολιτικός μηχανικός και συνεχίζει τις σπουδές του με υποτροφίες στο Βέλγιο, στην Αγγλία και στη Γαλλία. Στην Ελλάδα θα εργαστεί ως διευθυντής στους Σιδηροδρόμους του Ελληνικού Κράτους. Παράλληλα, όμως, ασχολείται και με την ποίηση και στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίζεται το 1951 με την συλλογή «Ποιήματα» και βραβεύεται το 1967 με το Β’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή «Άλλοτε και Αλλού». Η Κική εργάζεται στην Τράπεζα της Ελλάδος από το 1949 έως το 1974. Επίσης, υπήρξε πρόεδρος του ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη (κοινωφελές Ν.Π.Ι.Δ.) υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Αθηνών.
Καθώς φαίνεται, λοιπόν, η Δημουλά είχε μία ωραία και τακτοποιημένη σε αστικά πλαίσια ζωή. Τότε γιατί έγραφε; Την απάντηση την είχε δώσει η ίδια στη δημοσιογράφο Εύη Κυριακοπούλου, στην ΕΡΤ:
“Υπάρχει μία άλλη ζωή μέσα μας, η οποία ενοχλεί, απαιτεί, παραπονιέται.
Αυτή η άλλη ζωή μέσα μας δεν έχει ζήσει.”
Σε καλοδέχομαι φως πρωινό
είσαι μεγάλη είδηση χαρμόσυνη
ενημερωτική
-
εδώ βουνά εκεί βαπόρια
λαθρεπιβάτης καπνός στα φουγάρα
γλάροι ψηλά
αρπαγμένα κύματα στο ράμφος τους –
είδηση πρωτοσέλιδη πάντα
στο έντυπο που εκδίδει
ο πρώτος αφιλοκερδής ενθουσιασμός
της μέρας.
(Ούτε απόψε έκανε λάθος ο ύπνος, Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως)
Υφέρπουσα αίσθηση μελαγχολικής ειρωνείας διαπνέει τους στίχους της. Ναι, αλλά γιατί; Ποια είναι η ματαίωση που υπονοείται; Ο Γιώργος Ιωάννου είχε γράψει σχετικά με το πνευματικό περιεχόμενο της ποίησής της:
“… είναι το παράπονο του ανθρώπου που διαψεύστηκε στις ελπίδες του, στους ενθουσιασμούς του για τη ζωή, καθώς και στις ελπίδες του για τους ανθρώπους που αγάπησε. Η συνεχής αναβολή πραγματοποίησης, το προχώρημα της ζωής μέσα από διαρκείς αναστολές, η αγωνία πέρα από μία ηλικία, η οδυνηρή θύμηση της φύσης που δεν πλησιάστηκε ποτέ λειτουργικά, όλες αυτές οι λαχτάρες που εκπορεύονται από τα έγκατα της αποκομμένης ανθρώπινης ύπαρξης, υποβάλλονται σε σημαντικό βαθμό μέσα από το εξομολογητικό και φαινομενικά συγκρατημένο έργο της Δημουλά.”
Με γυροφέρνει από χθες η άνοιξη.
Μια νεραντζιά με κοίταξε
με διάθεση υπόπικρη,
και μού ’κλεισε το δρόμο
μια μυρωδιά επιστροφής.
Με παζαρεύει η τοκογλύφος μνήμη:
για να μου δώσει ένα Μάιο παλιό,
μαζί και με τις νεραντζιές,
για να μού δώσει κυρίως τη μορφή,
που στη μεταφορά της
από σταθμό της λήθης σε σταθμό
χτυπήθηκε στα μάτια και στο στόμα
-γι’ αυτά πληρώνεις -,
μού παίρνει ένα μέλλον.
(Μεσιτείες, Το λίγο του κόσμου)
Αυτή την υπόπικρη διάθεση τολμά να φέρει στο προσκήνιο η ποίηση της Δημουλά. Ο ανοιξιάτικος ρεμβασμός της δε στέκεται στο προφανές. Προφανής θα ήταν η ανάταση της ψυχής από τη γεμάτη χρώματα και αρώματα φύση. Προφανής θα ήταν η αποθέωση του παρόντος, του τώρα, της ζώσας στιγμής. Όμως, όχι. Η ρεμβαστική ματιά της είναι έμπλεη μιας ερωτικής – ίσως; – ανάμνησης. Και όχι μόνο αυτό. Η ίδια η ποιήτρια μπαίνει σε σχέση συναλλαγής με τη μνήμη της, γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι θα εξαπατηθεί. Εκχωρεί ακόμη και μερίδιο από το μέλλον. Δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Η μεσιτεία πέτυχε, αλλά με κόστος.
Το 1972 βραβεύεται με το Β΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή «Το λίγο του κόσμου».
Ο ποιητικός της συλλογισμός παίζει με την αντιφατικότητα της ζωής αλλά και με την παντοδυναμία του θανάτου. Απευθύνεται σε β’ ενικό για να μιλήσει για τον ανυπέρβλητο κυρίαρχο της ζωής, τον θάνατο. Ορθώνει μια συμφωνία αλλά και έναν αντίλογο αμυδρά καγχαστικό. Δε θα υπήρχε θάνατος χωρίς άνθρωπο. Το περιττό και το απαραίτητο από αντιθετικές γίνονται έννοιες ζωτικά αλληλοσυμπληρωματικές, για να κορυφωθεί ο δεσμός τους στην αθανασία του άλλου ανυπέρβλητου κυρίαρχου, του έρωτα.
Το ξεχνάς
Σα να μη σε δίδαξε η τόση αντίφαση
ότι χωρίς το περιττό
στιγμή δε ζει το απαραίτητο.
Σύμφωνοι, περιττός ο άνθρωπος
όμως για κάποιο λόγο αιώνια δες
τι απαραίτητος του είναι
του θανάτου.
Περιττός θάνατος
Δεν είναι και ο έρωτας;
Ναι, αλλά του είναι απαραίτητο να ζήσει
την αναγκαία αθανασία του ονείρου.
(κάτω από ένα δίστιχο της Έμιλυ Ντίκινσον, Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως)
Είναι πολύ δύσκολο να αναλύσεις την ποίηση της Δημουλά. Ένα διανοητικό παιχνίδι – ένας κύβος του rubric –, με τις λέξεις να παίζουν ανάμεσα στο νόημα που πιάνεις και στο νόημα που δεν πιάνεις. Κι όταν νομίζεις ότι έχεις φτάσει στη λύση του, έρχεται η ανατροπή.
Ο Νίκος Δήμου έχει γράψει για την ποίηση της Δημουλά:
Ποίηση εκ του μη όντος. Πώς να γράψεις γι’ αυτήν; Όταν το μόνο που φαίνεται (φόντο σκοτάδι) είναι οι ακροβασίες των λέξεων. Πάντα εν κινήσει, ταυτόχρονα σε θέσεις πολλαπλές όπως στις στροβοσκοπικές φωτογραφίες.
Πώς να περιγράψεις πυροτεχνήματα – όταν το θέμα σου δεν είναι η λάμψη, αλλά το πίσω σκότος. Πώς να μιλήσεις για το σκοτάδι; Τι είναι το σκοτάδι; Μη φως; Αρκεί αυτός ο ορισμός;
Εκεί ακριβώς βρίσκεται το επίτευγμα της Κικής Δημουλά. Μιλάει για το σκοτάδι, το μη ον, το μηδέν, πράγματα που δε λέγονται – κι όμως τα λέει. Ενώ οι περισσότεροι ποιητές, όταν πάνε να ασχοληθούν με το αφηρημένο συντρίβονται, η Δημουλά μπορεί και κάνει φιλοσοφική ποίηση, τόσο χειροπιαστή όσο ένας σβώλος χώμα και τόσο μεταφυσική όσο η αποφατική θεολογία.
Μις κόσμος εξελέγη η αιωνιότης.
Δεν παρέστη.
Και εγένετο πάλι χτες
Για να μη χαθεί όπως το προηγούμενο
Το συνόδεψαν λίγο παρακάτω
οι φωτογραφίες.
Έπεσε άπνους η διάρκεια.
Νόμιζαν πως κοιμόταν.
Την μπάτσιζαν της έριχναν κουβάδες φιλιά.
Τίποτα.
Μόνον ατελεύτητος νύχτα.
Κι ακούστηκε ο πρώτος δίποδος λυγμός.
Τον είχε δαγκώσει το μήλο.
Πού ήταν οι πρώτες βοήθειες των ονείρων.
Δεν τους είχε δοθεί προτεραιότης;
Λάθος. Κάθε μεγαλεπήβολη πήλινη περιπέτεια
Εν αρχή πλάθει τους τραυματιοφορείς της.
Άρον άρον εγένετο αύριο.
Αλλά ήταν πλέον πολύ αργά.
(Ενός λεπτού μαζί, Εκδοχή Δημιουργίας)
Αυτό το σύμπαν πλάθει η Δημουλά, ανασύροντας από τα έγκατα της υπαρξιακής μας αγωνίας το εφήμερο, την προδοσία, τη φθορά, τον θάνατο. Μήπως δεν πιστεύει στη ζωή τελικά; Μήπως η ποίησή της είναι ένας ύμνος στη ματαιότητα; Την απάντηση σε αυτό είχε δώσει πάλι η ίδια στην Εύη Κυριακοπούλου, στην ΕΡΤ:
«Εκείνος που κάνει τη μεγαλύτερη κατανάλωση της ελπίδας είναι ο απαισιόδοξος.»
Το 1989 έρχεται και το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή «Χαίρε ποτέ», ενώ το 1997 λαμβάνει το Βραβείο του Ιδρύματος Ουράνη για την «Εφηβεία της λήθης». Το 2001 τιμάται με τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Τιμής από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο. Από το 2002 θα αναγορευτεί τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην έδρα της ποίησης – είναι η τρίτη γυναίκα στην ιστορία της Ακαδημίας μετά τη Γαλάτεια Σαράντη και την Αγγελική Λαΐου.
Οι διακρίσεις και οι βραβεύσεις θα συνεχιστούν, το 2009 με το Ευρωπαϊκό βραβείο για το σύνολο του έργου της και το 2010 με το Κρατικό βραβείο λογοτεχνίας. Τον Ιανουάριο του 2020 η τότε Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη την πρότεινε με επίσημη επιστολή της προς την Επιτροπή για το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ο κόσμος φαίνεται ότι αγαπά την ποιήτρια και το φως της δημοσιότητας είναι ευμενές απέναντί της.
Στη διάρκεια της εικοσιπεντάχρονης εργασίας της στην Τράπεζα της Ελλάδος εξέδιδε ποιήματά της στο περιοδικό της τράπεζας «Κύκλος». Τον Νοέμβριο του 2013, με αφορμή ειδική εκδήλωση που διοργάνωσε η Τράπεζα της Ελλάδος προς τιμήν της είπε, ανάμεσα σε άλλα, στην ευχαριστήρια ομιλία της:
“Καλούμαι απόψε, κύριε Διοικητά, σε μια εποχή όπου η ευφρόσυνη έννοια των αναδρομικών έχει εκλείψει, να παραβώ αυτή την έλλειψη και να εισπράξω αναδρομικά μία πολύ ακριβή διάκριση που μου προσφέρετε, σε μια στιγμή μάλιστα που η λιτότητα είναι επιβεβλημένη. Μια διάκριση δε που δεν τη δικαιούμαι εγώ, αλλά η διάχυτη έννοια της ποίησης γενικά, για όσο εκείνη πράγματι θεραπεύει ή έστω καταπραΰνει. Εγώ, σχεδόν τυχαία ανέλαβα να συσκευάζω το όποιο νόημα αποστέλλει η ποίηση, τυλιγμένο μέσα σε λέξεις ανθεκτικές που να μη σκίζονται και να χάνεται η θεραπευτική πρόθεση του νοήματος κατά τη διανομή του στους παραλήπτες. Τιμάτε λοιπόν απόψε, κύριε Διοικητά, έναν από τους διανομείς της ποίησης που είμαι, με ανεξακρίβωτη την αποτελεσματικότητά του.”
Κική Δημουλά, Απόσπασμα από ομιλία της στην Τράπεζα της Ελλάδος, 8/11/2013
Την ίδια χρονιά, ωστόσο, το φως της δημοσιότητας θα πέσει αδυσώπητο απέναντί της, με αφορμή ένα σχόλιό της για τους μετανάστες στην περιοχή της Κυψέλης. Η ποιήτρια φέρεται να είπε σε εκδήλωση που έγινε σε προαύλιο σχολείου ότι δεν αντέχει τους μετανάστες στην Κυψέλη, τόσοι πολλοί που είναι, πιάνουν και τα παγκάκια, δεν βρίσκεις να καθίσεις στην πλατεία, ενώ κλέβουν κιόλας και η ίδια φοβάται να βγει από το σπίτι. Η αποσπασματική αυτή δήλωση – απομονώθηκε από τον υπόλοιπο λόγο της ποιήτριας – και διαδόθηκε αστραπιαία. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πήραν φωτιά. Η δήλωσή της κρίθηκε ρατσιστική και η ποιήτρια μπήκε στο στόχαστρο της σκανδαλοθηρικής δημοσιογραφίας. Η ίδια η Δημουλά σχολιάζοντας το μένος που ξέσπασε εναντίον της είπε μεταξύ άλλων:
«Η κακοήθεια πρέπει να έχει τροφή αλλιώς πεθαίνει. Άμα τους δίνω εγώ αυτή την τροφή, τι να κάνω; Μάλλον κάνω άλλη μια ευεργεσία. Συγχύστηκα ειλικρινά. Δεν το περίμενα αυτό καθόλου. Έδωσα μια ουδέτερη εικόνα, είπα ότι παρά ταύτα αν ήμουν ρατσίστρια θα έφευγα από την Κυψέλη.»
Και σε άλλο σημείο της απάντησής της για τον όρο πνευματικός άνθρωπος:
«Τι είναι αυτός ο πνευματικός άνθρωπος που από έναν πάσχοντα ξέρει περισσότερα; Γιατί; Είναι έξυπνος; Έλυσε κανένα πρόβλημα της χώρας του ο πνευματικός άνθρωπος; Έχει καμία εξουσία; Ή μήπως γιατί βγαίνει κάθε τόσο σε μια εφημερίδα ή σε κανένα κανάλι και αποφαίνεται; Δεν μπορώ να το δεχτώ. Αυτό είναι ο ρατσισμός, να θεωρούμε τους πνευματικούς ανθρώπους αξιότερους να εκφράζονται και να επηρεάζουν περισσότερο από ό,τι οι ίδιοι οι δεινοπαθούντες.»
Μέσα σε αυτό το πολεμικό κλίμα υπήρξαν και άνθρωποι που την υπερασπίστηκαν όπως οι συγγραφείς Σώτη Τριανταφύλλου και Νίκος Δήμου. Συγκεκριμένα η Σώτη Τριανταφύλλου έγραψε σε ανάρτησή της:
«Στην Ελλάδα είμαστε στενοκέφαλοι, φθονεροί και μικροπρεπείς με τους δημιουργούς και η Κική Δημουλά δεν καταδέχεται να μεταμορφωθεί για να αρέσει σε νεόκοπους ψευτοεπαναστάτες.»
Επιλέγω να κλείσω αυτό το αφιέρωμα με μία προσωπική κατάθεση. Ερευνώντας τη ζωή και το έργο της κυρίας Δημουλά, συνειδητοποίησα μία αξία που εκτιμώ βαθύτατα στους ανθρώπους ανεξαρτήτως χώρου δραστηριοποίησης∙ την αυθεντικότητα. Η Κική Δημουλά ήταν αυτό που εκφράζει η ποίησή της: μία επαναστάτρια του εφήμερου. Η ποιητική της έκφραση ταυτίζεται με την προσωπική της ματιά απέναντι σε όσα φθείρουν τη ζωή: τη ματαίωση, την προδοσία, την απώλεια και τελικά τον θάνατο. Μάχεται για τις υπαρξιακές μας αγωνίες γιατί, κατά βάθος, θα ήθελε η ζωή να ήταν πάντα στο απόγειό της. Τελικά, η ποιήτρια Κική Δημουλά, τολμά, ναι, τολμά να φανταστεί μία άλλη διάταξη του κόσμου που μόνο η ποίηση μπορεί, ναι, μπορεί να φτιάξει.
Στα θαρραλέα φτερά μιας σκέψης
που έχει σχέση ατρόμητη
και με τα πιο επίφοβα
παντοδύναμα ύψη
ανέθεσα
μια και μπαινοβγαίνει στο Θεό
με τόση οικειότητα
να του μεταφέρει
ότι αυτή η διάταξη
απάνω ο ουρανός
ολόκληρος να τίθεται σκεπή
των αοράτων
ενώ η γη κατάχαμα αφημένη
ολόκληρη ξεσκέπαστη να είναι
ξέσκεπα αφήνοντας κι όλα τα ορατά
πώς να το πω
δεν είναι χριστιανική
πρέπει
να κατέβει κάτω εδώ ο ουρανός
η γη να καθρεφτίζεται σ’ αυτόν
να ομορφαίνει
κι επειδή πεθαίνει
ακόμα κι ο καθρεφτισμός της ομορφιάς
μέσα στη γη να θάβεται
κι αυτός
κι αν σπάζει κι ο καθρέφτης – ουρανός
κατά τη μετακίνηση
κι όλα τα γύρω ύψη
στο θρυψάλιασμά του παρασέρνει
εδώ να ενταφιάζονται
χάμω κι αυτά τα θρύψαλα
δίπλα σε κάθε γήινο κλαδάκι τσακισμένο
έτσι πρέπει
δίπλα στην επιδιόρθωσή της να κείται
η αρμονία του κόσμου
κι αν ο καθρέφτης είναι
σε κάθε παραλήρημα απαραίτητος
κι όχι μονάχα στο δικό μου ετούτο
ας ανέβει η γη
στη θέση του ουρανού
σ’ αυτήν να καθρεφτίζεται ο Θεός
γήινος, πιο καθημερινός, πιο αναγκαίος.
(Τα Εύρετρα, Λάθος Διάταξη)
ΠΗΓΕΣ:
Μεταφερθήκαμε παραπλεύρως, Κική Δημουλά, εκδ. ΙΚΑΡΟΣ
Ενός λεπτού μαζί, Κική Δημουλά, εκδ. ΙΚΑΡΟΣ
Τα Εύρετρα, Κική Δημουλά, εκδ, ΙΚΑΡΟΣ
Wikipedia, Κική Δημουλά
Άρης Δημοκίδης, podcast, Η σκληρή αλήθεια για την Κική Δημουλά, LIFO
Εύη Κυριακοπούλου, Η ζωή είναι αλλού, ΕΡΤ
Νίκος Δήμου, Στην τετράγωνη νύχτα της φωτογραφίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Γιώργος Ιωάννου, Εφήβων και μη, εκδ. ΚΕΔΡΟΣ
Τράπεζα της Ελλάδος, Δελτία Τύπου: Η Τράπεζα της Ελλάδος τίμησε την Κική Δημουλά, 8/11/2013
Protothema, Τι απαντά η Κική Δημουλά στους επικριτές της για τη δήλωση περί ρατσισμού
Μαρία Κασιμάτη για την Ομάδα του filologika.gr
Η Ομάδα του filologika.gr
Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Υλικό για ΕΠΑ.Λ.
