Καρλ Μαρξ: Ο Κορυφαίος Διανοητής της Ιστορίας

Σαν σήμερα στις 14 Μαρτίου 1883 πεθαίνει ο κορυφαίος διανοητής Καρλ Μαρξ. Ο άνθρωπος που εισήγαγε την ιδεολογία του κομμουνισμού, ο συγγραφέας του Κεφαλαίου, ο επαναστάτης ιδεολόγος που διαμόρφωσε την παγκόσμια ιστορία και προσπάθησε να χτυπήσει όσο κανένας το σύστημα του καπιταλισμού εκ θεμελίων. Άσκησε κριτική στον Χέγκελ, πορεύθηκε σε όλη του τη ζωή μαζί με τον καλύτερό του φίλο Ένγκελς, απέκτησε 7 παιδιά και λάτρεψε τα παραμύθια. Άφησε την τελευταία του πνοή στις 14 Μαρτίου 1883 στο Λονδίνο. Φέτος, συμπληρώνονται 200 χρόνια από την γέννησή του!

” Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι να τον αλλάξουμε.”

 

Η ζωή του Κ.Μαρξ

Ο Μαρξ γεννιέται στις 5 Μαϊου 1818 στην πρωσική πόλη Τρίερ της Γερμανίας (ελληνιστί Τρίβηροι). Πατέρας του ήταν ο νομικός και γόνος ραββίνων Χέρσελ Μορντεκάι και μητέρα του η Ολλανδέζα με εβραϊκή καταγωγή Χενριέτα Πρέσμπουργκ. Ο Μαρξ ήταν το δεύτερο από τα συνολικά έξι παιδιά του Χέρσελ και της Χενριέττα.

Ο πατέρας του Μαρξ δύο χρόνια πριν τη γέννησή του γιου του λόγω της δογματικής στάσης της πρωσική κυβέρνησης και του «αντισημιτικού νόμου» (1815) ο οποίος του στερούσε την άνοδο σε ανώτερα αξιώματα βαφτίστηκε χριστιανός· σημειωτεόν ότι ήταν φανατικός οπαδός της πολιτικής. Τον ίδιο δρόμο ακολούθησαν όλα τα αδέλφια του φιλοσόφου αργότερα (1824).

Η μητέρα του δεν ακολούθησε την ίδια διαδικασία. Επέλεξε να παραμείνει πιστή στην ιουδαϊκή θρησκεία δεχόμενη βέβαια τον ψόγο του μικρού Καρλ για την επιλογή της.

Βέβαια, ο Μαρξ δεν ήταν η πρώτη φορά που θα ασκούσε κριτική στη μητέρα του. Ήταν πλήρως αφοσιωμένος στον πατέρα του και συχνά δε δίσταζε να προσβάλλει την μητέρα του για την απουσία παιδείας και για την ολλανδική και γερμανική προφορά της, προβάλλοντας με τον πλέον εναργή τρόπο την άναρχη φύση του.

Ο Μαρξ ως χαρακτήρας αποκαλύφθηκε σε μικρή ηλικία. Ήταν πνευματώδης, εύστροφος, αντικομφορμιστής -κοινωνικά και πνευματικά-, «προσηλωμένος σε ό,τι κάθε φορά του καρφωνόταν στο κεφάλι» και παράλληλα «δύστροπος, επίμονος, αυταρχικός, απότομος και αυταρχικός».

” Η φιλοσοφία είναι για τον πραγματικό κόσμο ό,τι είναι ο αυνανισμός για τη σεξουαλική πράξη.”

 

Η εκπαίδευση του Μαρξ

Ο Μαρξ ήταν καλός προς μέτριος μαθητής. Μέχρι την ηλικία των 12 ετών δέχτηκε διδασκαλία κατ’οίκον ενώ από την ηλικία των 13 κι έπειτα (1830-1) φοίτησε στο Ιησουητικό γυμνάσιο της Τρίερ.

Στα 18 του χρόνια (1835) αποφοίτησε από το σχολείο με επιτυχία και γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο της Βόννης ακολουθώντας την κατεύθυνση της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας για δύο εξάμηνα.

Κατά τη φοιτητικά χρόνια ο Μαρξ θα επιδοθεί σε έκλυτο βίο που θα περιλαμβάνει μέθη, χρέη, διατάραξη κοινής ησυχία και ονομαχία (!) αδικήματα για τα οποία θα συλληφθεί.

Αποφοιτά από το πανεπιστήμιο με καλούς βαθμούς αλλά και με ένα βδελυρό σχόλιο του καθηγητή του να τον συντροφεύει: «Περιπίπτει εις το αδιόρθωτον σφάλμα να καταφεύγη εις πολλάς μεταφορικάς παραστάσεις και να χρησιμοποιή εξεζητημένο και παράδοξόν πως ύφος».

Τον επόμενο χρόνο (1836) ο πατέρας του λαμβάνει αυστηρά μέτρα και τον εγγράφει στο αυστηρό και «ακαδημαϊκό» πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Εκεί ο Γερμανός διανοητής σπουδάζει Νομικά και φιλοσοφία και θα έλθει σε επαφή με τις Εγελιανές Ιδέες. Ο Χέγκελ άλλωστε (Γερμανός φιλόσοφος) δίδασκε στο πανεπιστήμιο αυτό ως το 1831, όταν και πέθανε, δίχως να προλάβει να διδάξει τον Μαρξ.

Ο Γερμανός φιλόσοφος εντάχθηκε σύντομα στην ομάδα των Νέων Εγελιανών. Επρόκειτο για μια «επαναστατική« ομάδα που εξέταζε τον Χέγκελ από μια ανατρεπτική και αθεϊστική προοπτική, ενώ δεν δίσταζε να αποκαθηλώσει τους θρησκευτικούς και πολιτικούς θεσμούς της τότε κοινωνίας.

” Το κεφάλαιο είναι νεκρή εργασία, που σαν βρικόλακας, ζει μόνο ρουφώντας το αίμα της ζωντανής εργασίας. Και όσο πιο πολύ ζει, τόσο πιο πολύ αίμα ρουφάει.”

 

Ο Μαρξ, η Τζένη και η στάση ζωής

Ο συνειδητοποιημένος πια Καρλ Μαρξ έχει διαμορφώσει πλέον ως ένα βαθμό τη σκέψη του και εμφανίζει ιδιαίτερη πνευματική άνοδο με ιδέες που θα χαρακτηριστούν ακραίες και εκτός του κοινωνικού γίγνεσθαι τόσο από την κοινωνία όσο και από τον ίδιο τον πατέρα του.

Συχνά, περνά ικανό χρόνο στο σπίτι του βασιλικού συμβούλου και οικογενειακού τους φίλου Λούντβιχ Φον Βεστφάλεν. Ο Βεστφάλεν είχε μια όμορφη κόρη, την Τζένη. Ο Μαρξ ήταν ερωτευμένος μαζί της, αλλά δίσταζε να της το πει. Τελικά, κάποια στιγμή της αποκάλυψε τα αισθήματά του και οι δυο τους αρραβωνιάστηκαν. Αργότερα παντρεύτηκαν. Αυτός ήταν 25 και η Τζένη 29. Φτωχός, ανατρεπτικός στις ιδέες του, Εβραίος και άνεργος συνέθετε τον πλέον ακατάλληλο γαμπρό. Στον γάμο παρευρέθηκε μόνο η μητέρα της Τζένης ενώ το δώρο τους ήταν ένα κουτί γεμάτο με χρήματα!

Ο «Μαύρος» (παρατσούκλι που του δόθηκε λόγω της επιδερμίδας του) αγαπούσε πολύ την ποίηση και την κλασική μουσική. Γράφει μανιωδώς στίχους και θέλγεται από τον Σούμπερτ, τον Σούμαν, τον Μέντελσον. Επίσης, γράφει και αφιερώνει το βιβλίο «Τα βιβλία του Έρωτα» στην γυναίκα του Τζένη και την κωμική νουβέλα «Ο Σκορπιός και ο Ευτύχιος». Δυστυχώς, τα αποτελέσματα είναι απογοητευτικά.

” Η κοινωνική πρόοδος μπορεί να μετρηθεί από την κοινωνική θέση του ωραίου φύλου, συμπεριλαμβανομένων των άσχημων γυναικών.”

 

Το χτύπημα της μοίρας και η επαγγελματική ζωή του Μαρξ

Όμως, το 1838 βιώνει την πιο άσχημη και θλιβερή στιγμή περίοδο της ζωής του. Ο πολυαγαπημένος πατέρας και μέντοράς του πεθαίνει. Ο θάνατος του πατέρα του, σε συνδυασμό με τις εκδοτικές αποτυχίες του, τον συνταράσσουν και τον οδηγούν σε βαριά μελαγχολία που καταλήγει σε κατάθλιψη.

Ο Μαρξ νωρίτερα είχε ενταχθεί στον «Κύκλο των Καθηγητών». Πλέον, λόγω πένθους αδιαφορεί για τα μαθήματα. Μετά βίας εκπονεί στο Πανεπιστήμιο της Ιένας – κι όχι της Βόννης ή του Βερολίνου λόγω των ιδεών του και της στάσης του- την διδακτορική του διατριβή. «Περί της διαφοράς της περί φύσεως φιλοσοφίας του Δημοκρίτου και του Επικούρου» ήταν ο τίτλος της και στα λατινικά μεταφράστηκε ως «Carolus Enricus Marx Trevirensis». Θαύμαζε τους Επίκουρο, Δημόκριτο και Προμηθέα και τους έκανε ήρωες της σκέψης του.

Ο Μαρξ δήλωσε άθεος. Ο φίλος του Μπρ. Μπάουερ του προσέφερε θέση υφηγητή στο Πανεπιστήμιο της Ιένας. Απορρίφθηκε λόγω αθεΐας. Παράλληλα, ένας ακόμα φίλος του ο Άρνολντ Ρούγκε του πρότεινε να συνεργαστούν στην έκδοση του περιοδικού «Αρχείον Αθεΐας». Η πρόταση δε θα ευοδωθεί.

Αναζητά πλέον εργασία παντού. Δύο μέλη από τον «Κύκλο των Καθηγητών» ο Γιουνγκ και ο Όπεναϊμ (1842) του προσφέρουν τη θέση του δημοσιογράφου στην Rheinische Zeitung («Εφημερίδα Ρήνου»).

Όμως, ο Μαρξ αποδεικνύεται αφερέγγυος στις υποχρεώσεις του. Παραδίδει το πρώτο του άρθρο -το οποίο δε βρίσκει αποδοχή από το κοινό- 5 μήνες μετά την προθεσμία.

Η εφημερίδα πουλά 800 φύλλα έναντι 8000 της αντίπαλης εφημερίδας της Κολωνίας γεγονός που αναγκάζει τον Μαρξ να τολμήσει να αναλάβει την θέση του διευθυντή ρισκάροντας πολλά. Ο Μαρξ τολμά, δέχεται σφοδρή επίθεση από αντίπαλα έντυπα με σχόλια καυστικά: «τα παιδιά των πλουσίων εμπόρων της Κολωνίας επεδίδοντο εις τον σνομπισμόν του κομμουνισμού για να σκοτώσουν την ώρα των εις βάρος των περιουσιών των γονέων των». Παράλληλα, συγκρούεται με το εκκλησιαστικό καθεστώς και η εφημερίδα διακόπτει την λειτουργία της.

” Η Λογική υπήρχε πάντα, αλλά όχι πάντα σε λογική μορφή.”

 

Μαρξ και Ένγκελς

Ο Μαρξ ταξιδεύει στο Παρίσι το 1843 σε ένα ταξίδι σταθμό, καθώς εκεί θα γνωρίσει τον επιστήθιο φίλο του, τον άνθρωπο που θα τον καθορίσει και θα τον βοηθήσει όσο κανένας: τον Φρίντριχ Ένγκελς.

Ο Μαρξ εξέδωσε στο Παρίσι τα «Γερμανογαλλικά Χρονικά» το πρώτο τεύχος του οποίου κατασχέθηκε κι ο Μαρξ συνελήφθη. Επίσης, εξέδωσε μία μελέτη για τον Ιουδαϊσμό, την «Εισαγωγή στην κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου του Χέγκελ» και το «Δοκίμιο κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας».

Τότε είναι η στιγμή που θα γνωρίσει τον Ένγκελς. Ο Ένγκελς στάθηκε πραγματικός φίλος στον Μαρξ. Τον συντρόφευσε στο Λονδίνο ό,που ίδρυσαν την Ένωση Κομμουνιστών, του πλήρωνε τα χρέη, τον βοήθησε να τελειώσει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο που υπό άλλες συνθήκες δεν θα ολοκλήρωνε ποτέ.

Ο Ένγκελς ανέπτυξε την άποψη ότι όλες οι κοινωνίες που δομούνται μέσω των νόμων νομοτελειακά θα οδηγηθούν προς τον κομμουνισμό. Επίσης, μαζί με τον Μαρξ πίστευαν ότι έπρεπε να ανατραπεί το τέρας του καπιταλισμού που άρχιζε ολοένα και να θεριεύει και να ανατραπεί η καθεστηκυία τάξη (Αστική τάξη) προκειμένου η κοινωνία να γίνει «αταξική». Με πυλώνες τις απόψεις αυτές θα γράψουν το σημαντικότερο βιβλίο του κομμουνισμού το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», στο οποίο θα προτείνουν την προλεταριακή επανάσταση με το σύνθημα:

” Προλετάριοι όλων των λαών, ενωθείτε! ”

 

Ποια η αρχή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου

Στο Παρίσι ο Μαρξ εντάχθηκε  στα εργατικά συνδικάτα (χωρίς να γίνει επίσημα μέλος τους) με τις ονομασίες  «Σύνδεσμος των Δικαίων» και «Μυστικές εταιρείες». Γίνεται στόχος και η γαλλική αστυνομία τον παρακολουθεί στενά.

Το 1844 γνωρίζει τον Προυντόν, τον μετέπειτα εχθρό του Μπακούνιν και μαζί γράφουν στην εφημερίδα «Vorwärts» («Εμπρός»). Το καθεστώς αντιδρά με μένος και επιτυγχάνει τον διωγμό του Μαρξ προς το Βέλγιο και τις Βρυξέλλες, όπου θα τον ακολουθήσει και η γυναίκα του Τζένη.

Έναν χρόνο μετά μαζί με τον Ένγκελς, ο οποίος τον ακολούθησε στο Βέλγιο, προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα μεγαλύτερο κομμουνιστικό κίνημα. Ο πρέσβης στο Βέλγιο, φοβούμενος το τρομερό δίδυμο εκκινά τις διαδικασίες νέου διωγμού του Μαρξ.

Ο Γερμανός φιλόσοφος έχει ήδη ξεκινήσει σε Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία επαφές με εργατικά συνδικάτα και τελικά μαζί με τον Ένγκελς ταξιδεύουν στο Λονδίνο κατόπιν κυρίως αιτήματος του «Συνδέσμου των Δικαίων» προκειμένου ο Μαρξ να ιδρύσει την «Μυστική Εταιρεία».

Εν συνεχεία ο σύνδεσμος πραγματοποιεί συνέδριο, αλλάζει η λέξη «Δικαίων» με τη λέξη «Κομμουνιστών» και το σύνθημα «Όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια» μετατρέπεται σε «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!». Κατόπιν, το συνδικάτο ορίζει τον Μαρξ συγγραφέα του μανιφέστου, ο οποίος ολοκληρώνει το 1848 το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

” Οι προλετάριοι δεν έχουν τίποτα να χάσουν, παρά μόνο τις αλυσίδες τους”.

Ταραχές και συγκρούσεις

Το ίδιο έτος συλλαμβάνεται η γυναίκα του Τζένη. Ο Μαρξ πηγαίνει και πάλι στο Παρίσι όπου είχε πια ξεσπάσει επανάσταση ενώ οι συγκρούσεις έφθασαν μέχρι την Αυστρία και τη Γερμανία όπου ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Δ΄προβαίνει σε μεταρρυθμίσεις και συγκαλεί στην Φρανκφούρτη εθνοσυνέλευση. Ο Μαρξ πηγαίνει στην Κολωνία, καθώς τον βαραίνουν δύο αδικήματα ενώ το συνδικάτο κατηγορείται ως «μυστικό όργανο της κεφαλαιοκρατικής αριστοκρατίας».

Μετά από λίγα χρόνια όλα έχουν τελειώσει άδοξα. Η επανάσταση έπνεε τα λοίσθια, ο ίδιος ταξίδεψε στη Γαλλία εκ νέου αλλά πλέον βρίσκεται σε κακή κατάσταση. Είναι πάμπτωχος, άνεργος και ήδη πρόκειται να αποκτήσει το τέταρτο παιδί του όντας σε κάκιστη οικονομική κατάσταση. Πλέον, βιοπορίζεται μόνο μέσω της συγγραφής των έργων του. Χάνει κάθε ενδιαφέρον για την πολιτική και αφιερώνεται στη συγγραφή του σημαντικότερου έργου του, το «Κεφάλαιο».

” Η κοινωνική πρόοδος μπορεί να μετρηθεί από την κοινωνική θέση του ωραίου φύλου, συμπεριλαμβανομένων των άσχημων γυναικών.”

Η Παρισινή Κομμούνα, ο Μαρξ και ο Μπακούνιν

Το 1861 πεθαίνει ο μεγάλος εχθρός του, Φρειδερίκος Γουλιέλμος Δ΄και το 1864 ταξιδεύει ξανά στο Λονδίνο για να διαβάσει την προκήρυξη που έγραψε στο Διεθνές Εργατικό Συνέδριο το οποίο ουσιαστικά ήταν η Α΄ Διεθνής.

Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι εντός της παράταξης εισήχθησαν αναρχικοί με αρχηγό τον ακραίο και πολέμιο της ειρήνης Μπακούνιν, εχθρό του Μαρξ. Ο Μαρξ, μέσω της εφημερίδας του, δημοσιεύει την είδηση ότι η Ελληνίδα Γ. Σάνδη «κατέχει έγγραφα, σύμφωνα με τα οποία ο Μπακούνιν είναι πράκτορας της μυστικής τσαρικής αστυνομίας».

Εξαιτίας της Παρισινής Κομμούνας ταξιδεύει στο Λονδίνο (1871) όντας 50 ετών περίπου προκειμένου να επιδώσει τις θέσεις της Κομμούνας. Είναι πεπεισμένος για την αποτυχία του κινήματος καθώς φρονεί ότι έπρεπε να χτυπηθεί απευθείας η κυβέρνηση των Βερσαλλιών (30/05/1871). Πράγματι, οι επαναστάτες εγκλωβίστηκαν στο Παρίσι όπου και εξοντώθηκαν. Ο Μαρξ δικαιώθηκε.

Το τέλος

Ο Μαρξ είναι πια 51 ετών, κουρασμένος και ταλαιπωρημένος από τις χρόνιες συγκρούσεις, στερήσεις, αγώνες και η υγεία του είναι σε άσχημη κατάσταση.

Άοκνοι σύντροφοι δίπλα του είναι η γυναίκα του Τζένη και ο Ένγκελς. Η Τζένη είναι ο στυλοβάτης του, ο άνθρωπός του. «Είμαι ερωτευμένος από την κορυφή ως τα νύχια» θα παραδεχθεί. «Παραμένει έκπαγλος παρά την προχωρημένη ηλικία» θα ομολογήσει ξανά για τη Τζένη του. Προτείνει την μεταφορά της έδρας της Α΄Διεθνούς στη Νέα Υόρκη. Αποσύρεται και ολοκληρώνει το Κεφάλαιο.

Με τη γυναίκα του απέκτησε 7 παιδιά αλλά μόνο τα 3 θα ζήσουν. Το σφοδρό χτύπημα της μοίρας δεν θα του αφήσει κανένα ίχνος δύναμης. Η Τζένη θα πεθάνει από καρκίνο το 1878. «Ο θάνατός της σκότωσε κάθε κίνητρο ζωής γι’ αυτόν» έγραψε ο Ένγκελς.

Στις 14 Μαρτίου 1883 στο Λονδίνο «ο προφήτης φιλόσοφος που σφράγισε την πορεία της ανθρωπότητας» αφήνει την τελευταία του πνοή πλήρως απογοητευμένος και νιώθοντας ηττημένος που δεν αναγνωρίσθηκε εν ζωή από κανέναν. Πέθανε ως άπατρις και τάφηκε στο Χάιγκεϊτ του βόρειου Λονδίνου.

Ο Μαρξ αγαπούσε τα παραμύθια πολύ. Τα λάτρευε. Είχε επίσης, κάποια παρατσούκλια όπως Μαυριτανός, Μαύρος (λόγω επιδερμίδας και γενειάδας) ενώ στο σπίτι ήθελε να αποκαλείται ως γέρο Νικ και Τσάρλι. Τέλος, έναν χρόνο πριν πεθάνει ξύρισε την πλούσια γενειάδα του. Ευρισκόμενος στο Αλγέρι έγραψε στον Ένγκελς βιώνοντας υπαρξιακή κρίση: «ξεφορτώθηκα την προφητική γενειάδα και το τιμημένο στέμμα». Αυτά είναι λίγα από τα ενδιαφέροντα και παράξενα που συμπληρώνουν την τεράστια αυτή προσωπικότητα.

” Πηγαίνετε, βγείτε έξω. Τα τελευταία λόγια είναι για τους ανόητους που δεν έχουν πει αρκετά.”           (τα τελευταία του λόγια…)

Επίλογος

Επίλογος δε θα υπάρξει. Μόνον ο προφητικός επικήδειος του Ένγκελς αξίζει να υπάρχει για να σκιαγραφήσει τον Καρλ Μαρξ. Αποσπασματικά ο Ένγκελς αναφέρει:

«Στις 14 του Μάρτη στις 3 παρά τέταρτο το απόγευμα,ο μεγαλύτερος εν ζωή στοχαστής έπαψε να σκέφτεται. Είχε αφεθεί μόνος για μόλις δυο λεπτά,και όταν γυρίσαμε τον βρήκαμε στην πολυθρόνα του ειρηνικά κοιμισμένο, αλλά για πάντα. Μια ανυπολόγιστη απώλεια έχουν υποστεί και το μαχητικό προλεταριάτο της Ευρώπης και της Αμερικής και η ιστορική επιστήμη, με το θάνατο αυτού του ανθρώπου. Το κενό που έχει μείνει με την αναχώρηση αυτού του ρωμαλέου πνεύματος αρκετά σύντομα θα γίνει αισθητό. Ακριβώς όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της οργανικής φύσης, έτσι και ο Μαρξ ανακάλυψε την εξέλιξη της ανθρώπινης Ιστορίας: το απλό γεγονός, μέχρι τώρα συγκαλυμμένο από την υπερανάπτυξη της ιδεολογίας, ότι η ανθρωπότητα πρέπει πρώτα απ΄όλα να φάει, να πιει, να στεγαστεί και να ντυθεί, πριν μπορέσει να συνεχίσει την πολιτική, την επιστήμη,τη θρησκεία κ.τ.λ. ·[…} Μα αυτό δεν είναι όλο.Ο Μαρξ επίσης ανακάλυψε τον ειδικό νόμο της κίνησης που διέπει τον σημερινό καπιταλιστικό τρόπο της παραγωγής,και την αστική κοινωνία που αυτός ο τρόπος παραγωγής έχει δημιουργήσει. […].Διότι ο Μαρξ ήταν πριν από κάθε τι άλλο επαναστάτης. Η πραγματική αποστολή του στη ζωή ήταν να συνεισφέρει, με τον έναν ή άλλον τρόπο,να ανατραπεί η καπιταλιστική κοινωνία και οι κρατικοί θεσμοί που έχει φέρει, δημιουργήσει, να συνεισφέρει στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου[…] Και πέθανε αγαπημένος, τιμημένος, και θρηνούμενος από εκατομμύρια επαναστατών συντρόφων εργατών–από τα ορυχεία της Σιβηρίας ως την Καλιφόρνια, σε όλα τα μέρη της Ευρώπης και της Αμερικής–και τολμώ να πω ότι αν και μπορεί να είχε αποκτήσει πολλούς αντιπάλους, δεν είχε σχεδόν καθόλου ούτε έναν προσωπικό εχθρό. Το όνομά του θα ζήσει δια μέσου των αιώνων, όπως επίσης και το έργο του.»

Παρατίθεται ένα βίντεο σχετικά με Το Κεφάλαιο του Μαρξ:

https://www.youtube.com/watch?v=wt5qe6wfQKw

Πηγή βίντεο

Πηγές: 1, 2, 3, 4

και ”Η ιστορία της Φιλοσοφίας”, επιμ. Ουμπέρτο Έκο, Ρικάρντο Φεντρίκα, εκδ. Το Βήμα, 2018.

Χάρης Αβραμίδης  για την ομάδα του filologika.gr

---

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω.

• ενγκελς
• καπιταλισμος
• κεφαλαιο