Κ.Π.Καβάφης: Ο οικουμενικός ποιητής

Σαν σήμερα στις 29 Απριλίου 1863 (17 Απριλίου βάσει παλαιού ημερολογίου) γεννιέται ο σπουδαίος ποιητής Κ.Π. Καβάφης. Εξαιτίας ενός σπάνιου παιχνιδιού της μοίρας – που σίγουρα θα απολάμβανε ο Καβάφης ως θιασώτης της ειρωνείας- η ημερομηνία γέννησης και θανάτου του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή συμπίπτουν, καθώς έφυγε από τη ζωή ανήμερα των γενεθλίων του! Εμπρόκειτο για έναν κοσμοπολίτη ποιητή που ταξίδεψε αρκετά, έγραψε πάμπολλα ποιήματα που εκφράζουν τη μοναξιά, τον φόβο για το ερχομό των γηρατειών, τη διάχυτη ειρωνεία του για διάφορα ζητήματα, άλλα που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα και άλλα που εκφράζουν τον έρωτα και τη φιλοφοξία. Καταγόμενος από διαπρεπή κι αριστοκρατική γενιά συναναστράφηκε με εξέχουσες προσωπικότητες του πνεύματος, εργάστηκε σε διάφορα επαγγέλματα και «έφυγε» από τη ζωή στις 29 Απριλίου 1933 από καρκίνο του λάρυγγα.

Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες την πολλή συνάφεια του κόσμου,
Μες στες πολλές κινήσεις και ομιλίες.          («Όσο μπορείς», 1913)

 

Η ενδιαφέρουσα ζωή του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Πέτρου-Φωτιάδης Καβάφης (όπως ήταν το πλήρες ονοματεπώνυμό του) γεννήθηκε στην αγαπημένη του Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις 29 Απριλίου 1863. Γονείς του ήταν ο ικανότατος έμπορος βαμβακιού Πέτρος Ιωάννης Ι. Καβάφης και η Χαρίκλεια Γ. Φωτιάδη. Συνολικά η οικογένεια Καβάφη απέκτησε 8 παιδιά, αλλά δυστυχώς έζησαν τα 6 καθώς 2 από τα παιδιά τους πέθαναν βρέφη.

Εξέχον πρόσωπο στην οικογένεια ήταν ο προπάππους του ποιητή, ο οποίος διετέλεσε γραμματέας του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Ο Καβάφης ζει τα παιδικά του χρόνια στην Αλεξάνδρεια πλουσιοπάροχα. Για την ανατροφή του φροντίζουν ένας Γάλλος παιδαγωγός, μια Αγγλίδα τροφός και Έλληνες οικονόμοι. Διαμένει οικογενειακώς σε ένα διώροφο οίκημα στο ισόγειο του οποίου στεγάζεται ο εκδοτικός οίκος Καβάφης και Σία. Ο θυρωρός του οικήματος είναι Αιγύπτιος ενώ η οικογένεια έχει φροντίσει για τις μετακινήσεις της να απασχολεί έναν Ιταλό αμαξά.

Άλλα ζητεί η ψυχή σου, γι’ άλλα κλαίει.
Τον έπαινο του Δήμου και των σοφιστών,
Τα δύσκολα και τ’ ανεκτίμητα εύγε.             («Η Σατραπεία», 1910)

 

Η Αγγλία, ο Καβάφης και η επιστροφή

Στην τρυφερή ηλικία των 7 ετών ο μικρός Καβάφης «χάνει» τον πατέρα του και η οικογένεια καταρρέει οικονομικά. Λίγο μετά εγκαταλείπουν την Αίγυπτο για την Αγγλία, ό,που θα διαμείνουν οικογενειακώς για έξι χρόνια. Αρχικά, στο Λονδίνο και στη συνέχεια στο Λίβερπουλ, ό,που θα βιοποριστούν ιδρύοντας μια εμπορική επιχείρηση. Ο Καβάφης θα λάβει και την αγγλική υπηκοότητα (είχε και την ελληνική) και παράλληλα θα μάθει γαλικκά, ιταλικά και αγγλικά, κάνοντάς τα τη μητρική του γλώσσα.

Τα χρόνια θα κυλήσουν όμορφα και το 1876 για οικονομικούς λόγους και πάλι η οικογένεια του Αλξενδρινού ποιητή θα επαναπατρισθεί στην Αλεξάνδρεια. Ο Καβάφης, έφηβος πλέον φοιτά στο Εμποροπρακτικό Λύκειον Ερμής (1878). Όμως, η χρονιά που θα χαρακτηρισθεί ως ορόσημο για αυτόν είναι το 1881. Την χρονιά αυτήν εκκινά να μελετά και να διαβάζει μόνος του βιβλία, αναζητά άλλα σε βιβλιοθήκες και ασχολείται με πνευματικές αναζητήσεις. Μάλιστα, αποπειράται για πρώτη φορά να συγγράψει ιστορικό λεξικό αλλά κόλλησε όπως ομολόγησε «στη μοιραία λέξη Αλέξανδρος».

Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα
που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι
να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος τόχει
έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα

πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.
Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Aν ρωτιούνταν πάλι,
όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει
εκείνο τ’ όχι — το σωστό — εις όλην την ζωή του. 

(«Che fece …. il gran rifiuto», 1901 )

 

Η Κωσταντινούπολη κι ο Καβάφης

Την επόμενη χρονιά (1882) οι Άγγλοι βομβαρδίζουν την Αίγυπτο. Ο ποιητής εγκαταλείπει ξανά την γενέτειρά του και εγκαθίσταται στην Κωνσταντινούπολη για 3 χρόνια (1882-1885).  Διαμένει στο σπίτι του παππού του Γ.Φωτιάδη.

Την αμέσως επόμενη χρονιά εκδήλωσε την ομοφυλοφιλία του (1883) αλλά και την πρόθεσή του να ασχοληθεί με την πολιτική και τη δημοσιογραφία.

Επίσης, πραγματοποιεί την πρώτη του προσπάθεια για ποίηση ασχολούμενος με κάποια αδημοσίευτα-ανέκδοτα ποιήματά του που είχε ξεκινήσει από την Αγγλία (εκδόθηκαν από τον Γ.Π.Σαββίδη το 1968) και παράλληλα καταπιάνεται με μελέτες πάνω στη μεσαιωνική και ευρωπαϊκή φιλολογία.

”Υπάρχουν Αλήθεια και Ψεύδος άρα γε; ή υπάρχει μόνον Νέον και Παλαιόν, και το Ψεύδος είναι απλώς το γήρας της αληθείας;”

 

Επιστροφή στην Αλεξάνδρεια

Το 1885 ο Καβάφης επιστρέφει στην αγαπημένη του Αλεξάνδρεια με τη μητέρα του και τα αδέλφια του Αλέξανδρο και Παύλο. Αφήνει την αγγλική υπηκοότητα και παίρνει μόνιμα την ελληνική. Μέχρι το 1922 θα ασχοληθεί με αρκετά επαγγέλματα.

Αρχικά, θα εργαστεί ως δημοσιογράφος στον «Τηλέγραφο» (1886) κι έπειτα ως μεσίτης στο «Χρηματιστήριο Βάμβακος» (1888), ως άμμισθος γραμματέας στο «Γραφείο Αρδεύσεων» (1889-1892) και αργότερα θα προσληφθεί ως έκτακτος έμμισθος υπάλληλος στο «Γραφείο Αρδεύσεων» από ό,που θα αποχωρήσει ως υποτμηματάρχης (1892-1922).

Η χρονιά 1891 είναι η πιο σημαντική τόσο για τον ποιητή όσο και για την ίδια την ποίηση. Εκδίδει σε μονόφυλλο το εξαιρετικό ποίημά του «Κτίσται» και δημοσιεύει τα δύο αξιόλογα και αξιοπρόσεκτα πεζά του κείμενα «Ελγίνεια» (σε αυτό εκφράζει την πολιτική του άποψη δημόσια) και «Ολίγες λέξεις περί στιχουργίας».

Δύο χρόνια μετά επέρχεται οικονομική άνθιση στην οικογένεια. Ο Καβάφης ταξιδεύει κατά σειρά σε Κάιρο (1893), Παρίσι και Λονδίνο (1897) με τον αδελφό του Τζων. Όμως, το 1899 δέχεται το πιο σκληρό χτύπημα της μοίρας, καθώς «χάνει» την πολυαγαπημένη του μητέρα και συγκλονίζεται.

Τη διετία 1901-3 ταξιδεύει στην Ελλάδα που τόσο αγαπά. Επισκέπτεται την Αθήνα και γνωρίζει τους Πορφύρα, Πολέμη και Ξενόπουλο. Ειδικά ο Ξενόπουλος στις 30 Νοεμβρίου (1903) αφιερώνει στον Καβάφη ένα ιστορικό άρθρο με τίτλο «Ένας Ποιητής» και το δημοσιεύει στα «Παναθήναια».

Εν συνεχεία ο Αλεξανδρινός ποιητής της νοσταλγίας και της μοναξιάς, δημοσιεύει ένα εξαιρετικό και ίσως το πιο έντονο -φιλοσοφικά- πεζό έργο του, την «Ποιητική». Παράλληλα, γράφει αρκετά, φιλοσοφεί και ολοκληρώνει το ταξίδι του στην Ελλάδα. Επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια και γνωρίζεται με τον Ίωνα Δραγούμη και τον μυθιστορηματογράφο Φόρστερ που θα τον συστήσει στο αγγλικό κοινό ενώ εργάζεται ακόμη στις Αρδεύσεις. Όμως, το πεπρωμμένο φυγείν αδύνατο. Το 1907 χάνει τον αδελφό του Αλέξανδρο και γυρνά εκτάκτως στην Ελλάδα για την κηδεία. Την ίδια χρονιά συνάπτει σπουδαίες φιλίες με τον Καζαντζάκη, την Κοτοπούλη, την Μυρτιώτισσα και τον Ουράνη ενώ η χρονιά αυτή θα είναι η πιο παραγωγική της καριέρας του μιας και εγκαθίσταται στο σπίτι-εργαστήρι της οδού Λέψιους (για να έχει ησυχία) και γράφει τα περισσότερα και πιο σημαντικά έργα του.

”Δεν αποθνήσκουν οι θεοί. Η πίστις αποθνήσκει του αχαρίστου όχλου των  θνητών.”

Το μοιραίο τέλος του Καβάφη

Το 1922 αποχωρεί έπειτα από μακρά θητεία από τις Αρδεύσεις ανακουφισμένος και χαρούμενος. «Επιτέλους απελευθερώθηκα από αυτό το μισητό πράγμα», έγραψε.

Το τρίτο χτύπημα της μοίρας όμως δεν άργησε. Ο αδελφός του Τζων «έφυγε» και αυτός από τη ζωή.

Τα γηρατειά, η χρόνια αστάθεια στην ερωτική του ζωή και οι αλλεπάλληλες απώλειες τον καταβάλουν.Βρίσκει καταφύγιο στην ποίηση. «Μεταμορφώνεται» στον Ιάσονα Κλεάνδρου από την Κομαγηνή και απευθύνεται σε αυτήν που θα τον σώσει:  «Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου
είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.
Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.
Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάπως ξέρεις από φάρμακα·»

Μετά τον θάνατο του αδελφού του αφοσιώνεται στην ποίηση ολοκληρωτικά. Του απονέμεται μάλιστα και το παράσημο του Φοίνικος από την δικτατορική κυβέρνηση του Πάγκαλου. «Το παράσημο μού το απένειμε η Ελληνική Πολιτεία, γι’ αυτό και το κρατώ», δήλωσε στην τελετή απονομής.

«Θανέειν πέπρωται άπασι». Δυστυχώς, η ρήση του Πρωταγόρα θα ίσχυε και για τον Καβάφη. Το 1930 αρχίζουν οι πόνοι στον λάρυγγα. Μεταβαίνει στην Αθήνα ό,που διαγιγνώσκεται με καρκίνο του λάρυγγα. Ανήμερα των γενεθλίων του το πιο αγαπημένο θύμα της μοίρας «σβήνει» στην αγαπημένη του Αλεξάνδρεια έχοντας σημαδέψει την παγκόσμια ποίηση μέσω των έργων του.

”Ο παντρεμένος ζει σαν σκύλος και πεθαίνει σαν άνθρωπος. Ο ανύπανδρος ζει σαν άνθρωπος και πεθαίνει σαν σκύλος.”

 

Η Καβαφική ποίηση

Σπάνιο χειρόγραφο από το ποίημά του «Φωνές».

Ο Καβάφης ήταν ιδιαίτερος άνθρωπος και αυτό μεταφέρθηκε και στην ποίησή του. Σχοινοβατεί ανάμεσα στην παραδοσιακή και μοντέρνα ποίηση.

Γράφει ποίηση απογυμνωμένη από λυρικές εξάρσεις και συναισθηματισμούς κι όχι απαραίτητα σε ομοιοκαταληξία.

Επιλέγει να εκφραστεί μέσω της δημοτικής γλώσσας της εποχής και της καθαρεύσουσας ενώ τα θέματα που τον ελκύουν είναι ο θάνατος, τα χαμένα ιδανικά, η διάψευση των μεγάλων ονείρων, ο έρωτας, η παρακμή, το τέλος, το ανεκπλήρωτο, η βία και η εξουσία.

Πολλές φορές γίνεται έντονα ειρωνικός, άλλες φορές ζητάει καταφύγιο στην ίδια την ποίηση, άλλες φορές χρησιμοποιεί συμβολισμούς και άλλες πάλι ιστορικά και ψευδοϊστορικά δεδομένα. Ξεχωρίζουν τα ποιήματά του: Ιθάκη (1911), Τρώες (1905), Τείχη (1896), Κεριά (1899), Παράθυρα (1903), Περιμένοντας τους βαρβάρους (1904), Η Πόλις (1910), Θερμοπύλες (1903) κ.ά.

Το έργο του θα μπορούσε να χωριστεί σε ερωτικό, φιλοσοφικό και (ψευδο)ιστορικό. Κατάφερε να γράψει 154 ποιήματα, τα οποία δημοσίευσε και αναγνώρισε, 37 που αποκήρυξε, 30 που άφησε ατελή και 75 ποιήματα που χαρακτηρίζονται ως «κρυμμένα», καθώς κάποια είδαν το φως της δημοσιότητας κάποια άλλα όχι ενώ μας κληροδότησε μόνο 3 πεζά ποιήματα. Ο ίδιος χαρακτήρισε τον εαυτό του ως ιστορικό ποιητή. Τέλος, μελέτες και μάλιστα διθυραμβικές για τον Καβάφη και το έργο του έχουν γράψει οι Σεφέρης, Καζαντζάκης, Δημαράς, Βάρναλης, Βιρσιμιτζάκης και Άγρας.

Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασεν η ώρα.
Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασαν τα χρόνια.          («Απ’ τες εννιά», 1918)

 

Ο ιδιόρρυθμος κ. Καβάφης

Γλυπτό του Κ.Π.Καβάφη που κοσμεί την πλατεία της Αιγύπτου.

Ο Καβάφης ήταν ιδιαίτερος και δύσκολος χαρακτήρας. Αυτό πήγαζε σαφώς από την ψυχοσύνθεσή του και κι όχι από την σεξουαλικότητά του.

Συνήθιζε συχνά να φέρνει σε αμηχανία τους καλεσμένους του όταν δεχόταν τις επίσκέψεις τους στο σπίτι του κάτι βέβαια που ήταν εξαιρετικά σπάνιο φαινόμενο. Του άρεσε να κάθεται σε διακριτική απόσταση από τον καλεσμένο του, να χρησιμοποεί κεριά (κατά την προσφιλή συνήθειά του να γράφει υπό το φως τους και τα ποιήματά του) και όχι ηλεκτρικό ρεύμα, να αλλάζει το επίθετο του επισκέπτη του και να τον διακόπτει συχνά αν έκρινε ότι ήταν φλύαρος. Όλα αυτά προκαλούσαν αμηχανία στον καλεσμένο και φυσικά αν ο ποιητής ήταν τυχερός ο καλεσμένος έφευγε. Μάλιστα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε και η διακόσμηση στο σπίτι του στην οδό Λέψιους, η οποία προσαρμοζόταν κάθε φορά ανάλογα με τον εκάστοτε καλεσμένο. Βεβαίως έμφαση έδινε πάντοτε στον χαμηλό και διακριτικό φωτισμό.

Επίλογος

Ο Καβάφης ανεξαρτήτως ιδιοσυγκρασίας υπήρξε σπουδαίος ποιητής. Αναγνωρίσθηκε από το σύνολο των ποιητών παγκοσμίως και μελετήθηκε από εκατοντάδες μελετητές. Θεωρείται ο πιο πολυδιαβασμένος ποιητής καθώς μέσω της μοναξιάς του, της μελαγχολίας, της θλίψης, της ελπίδας που αναζητούσε εναγωνίως αλλά και του έρωτα που εξέφρασε με κάθε τρόπο άγγιξε τις καρδιές πολλών αναγνωστών. Δεν είχε εξάρσεις στην ποίησή του, αλλά έγραφε με πάθος και η συχνή ειρωνεία του ήταν ιδιαίτερα εύστοχη. Τα πάθη του δεν τα έκρυψε. Ακόμα και το θλιμέννο βλέμμα του σε κάποιες φωτογραφίες έλεγε την αλήθεια. Θέλησε να απογυμνωθεί από κάθε μανδύα υποκρισίας και ψεύδους και να χρησιμοποιήσει ως καθρέπτη την ποίησή του. Και τα κατάφερε. Για το τέλος υπάρχει ένα εξαιρετικό ποίημά του «Μάρτιαι Ειδοί», 1911,  που αξίζει να το έχει υπόψιν του ο καθένας.

Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή.
Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις
αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις
να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά προβαίνεις,
τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.

Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια·
έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις,
τότε κυρίως πρόσεξε σα βγεις στον δρόμον έξω,
εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία,
αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο
κανένας Aρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα,
και λέγει βιαστικά «Διάβασε αμέσως τούτα,
είναι μεγάλα πράγματα που σ’ ενδιαφέρουν»,
μη λείψεις να σταθείς· μη λείψεις ν’ αναβάλεις
κάθε ομιλίαν ή δουλειά· μη λείψεις τους διαφόρους
που χαιρετούν και προσκυνούν να τους παραμερίσεις
(τους βλέπεις πιο αργά)· ας περιμένει ακόμη
κ’ η Σύγκλητος αυτή, κ’ ευθύς να τα γνωρίσεις
τα σοβαρά γραφόμενα του Aρτεμιδώρου.

 

Πηγές 1 ,2, 3, 4, 5

 

Χάρης Αβραμίδης  για την ομάδα του filologika.gr

---

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω.

• αιγυπτος
• Αλεξανδρεια
• θερμοπυλες