Η Σταχομαζώχτρα

Η Σταχομαζώχτρα

ένα χριστουγεννιάτικο μήνυμα πιο επίκαιρο από ποτέ 

Μεγάλην ἐξέφρασε ἔκπληξιν ἡ γειτόνισσα τὸ Ζερμπινιώ, ἰδοῦσα τῇ ἡμέρᾳ τῶν Χριστουγέννων τοῦ ἔτους 187… τὴν θειὰ – Ἀχτίτσα φοροῦσαν καινουργῆ μανδήλαν, καὶ τὸν Γέρο καὶ τὴν Πατρώνα με καθαρὰ ὑποκαμισάκια καὶ με νέα πέδιλα.

Με το συναίσθημα της έκπληξης αρχίζει το χριστουγεννιάτικο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Ένα συναίσθημα που συνάδει με το χαρμόσυνο μήνυμα της ημέρας της γέννησης του Χριστού και την απρόσμενα λαμπερή εικόνα μιας ηλικιωμένης γυναίκας και δύο ορφανών, της θειας – Αχτίτσας, του Γέρου και της Πατρώνας. Η οικονομική κατάσταση της οικογένειας περιγράφεται αμέσως μετά, με εστίαση στη θεια – Αχτίτσα, την κηδεμόνα των δύο ορφανών:

Ἦτον (ἂς εἶναι μοναχή της!) ἀπ’ ἐκείνας ποὺ δὲν ἔχουν στὸν ἣλιο μοῖρα.

Ναι, η θεια – Αχτίτσα ήταν από εκείνες τις περιπτώσεις ανθρώπων που έχουν χάσει όλους τους κοντινούς συγγενείς, τον άνδρα της, την κόρη της, και για το τέλος ο συγγραφέας μας αφήνει τα δύο ἀδιαφόρετα  παιδιά της που πνίγηκαν στη θάλασσα. Όπως ἀπωλέσθη ἡ βρατσέρα αὔτανδρος και χάθηκαν ο Γεώργης και ο Βασίλης, έτσι αύτανδρος έχει χαθεί και η ελπίδα από τη ζωή της Αχτίτσας.

Ένας γιος τής έχει απομείνει, αλλά είναι σουρτούκης, χαμένο κορμί, ἐξενιτεύθη καὶ εὑρίσκετο εἰς τὴν Ἀμερικήν. Ο γιος έχει ρίξει μαύρη πέτρα. Η ξενιτιά, η συγκρότηση της δικής του προσωπικής ζωής και η συναισθηματική απόσταση επισωρεύονται σε ένα περιγραφικό σύμπλεγμα που καθιστά οποιαδήποτε πιθανότητα αρωγής από μέρους του αδύνατη. Παρόλα αυτά η Αχτίτσα καταλήγει να πει με όλο το μεγαλείο της μητρικής της ψυχής:

Μὴ χειρότερα! Τὶ να πεῖ κανείς! Ἠμπορεῖ να καταρασθῇ τὸ παιδί του, τὰ σωθικά του, τὰ σπλάγχνα του;

Ο γαμπρός της και πατέρας των παιδιών ζει, αλλά δεν είναι νοικοκύρης. Χαρτοπαίκτης, μέθυσος καὶ με ἄλλας ἀρετὰς ἀκόμη.Έτσι, η θεια Αχτίτσα πρέπει να σηκώσει μοναχή της το βάρος της επιβίωσης με όποιον τρόπο. Τα απομεινάρια των καρπών και η μούργα του ελαίου μεταβάλλονται από τα χέρια της σε χρήσιμα μέσα επιβίωσης.Το πρώτιστον εισόδημά της, όμως, είναι το μάζεμα των σταχυών (σταχομάζωμα) τον Ιούνιο κάθε έτους. Η δική της συγκομιδή δεν προέρχεται από το θέρισμα των σταχυών της γης, αλλά από τα θερίσματα του θερίσματος των σταχυών των άλλων, όσα έπεφταν από τα φορτώματα και τα κάρρα. Και, για να το κάνει αυτό, έπρεπε πρώτα αυτή, μια γυναίκα, να διαπλεύσει με πλοίο τη θάλασσα, να φθάσει στην Εύβοια και να υπομείνει και το ντροπιαστικό επίθετο της «καραβωμένης».

Ἐκεῖ μετ’ ἄλλων πτωχῶν γυναικῶν, ἠσχολεῖτο συλλέγουσα τοὺς ἀστάχυς,

τοὺς πίπτοντας ἀπὸ τῶν δραγμάτων τῶν θεριστῶν, ἀπὸ τῶν φορτωμάτων καὶ κάρρων.

Και παρά τα σκωπτικά σχόλια των χωρικών και των χωριατόπουλων, η Αχτίτσα

ἔκυπτεν ὑπομονετική, σιωπηλή, συνέλεγε τὰ ψιχία ἐκεῖνα τῆς πλουσίας συγκομιδῆς τοῦ τόπου, ἀπήρτιζε τρεῖς ἢ τέσσαρας σάκκους, ὀλόκληρον ἐνιαυσίαν ἐσοδείαν δι’ ἑαυτὴν καὶ διὰ τὰ δύο ὀρφανὰ…

Με την υπομονή και τη σιωπή της πορεύεται η Αχτίτσα στο δύσκολο δρόμο που της χάραξε η ζωή.Μπορούμε να τη φανταστούμε να στέκεται υπερήφανη μπροστά στους τρεις ή τέσσερις σάκκους σιτάρι, κάθε χρόνο, διαφυλάσσοντας έτσι την αξιοπρέπεια τη δική της και των δύο ορφανών.

Η εικόνα αυτή, που μας δίνει ο Σκιαθίτης συγγραφέας, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την εικόνα της υπερ – ύλης της δικής μας εποχής, με αποκορύφωμα την περίοδο των εορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Δύο αιώνες δεν είναι λίγος χρόνος, ώστε να έχουν αλλάξει τα ήθη και τα έθιμα. Μιλάμε όμως για αλλαγή ή για αλλοτρίωση; Όσο εύλογη κι αν είναι η απάντηση, τόσο δύσκολη φαίνεται να είναι η μετάβαση σε έναν μη υλιστικό τρόπο σκέψης και δράσης. Ακόμα και μετά τη μακρόχρονη οικονομική κρίση από την οποία διήλθε η χώρα μας, η ροπή στην ύλη εξακολουθεί να είναι ισχυρή και να συμπαρασέρνει στη δίνη της τέτοιου είδους ερωτήματα. Η αλλοτρίωση παραμένει μια έννοια γενική και αόριστη που δεν αφορά την καθημερινή ζωή και τις συνήθειές μας. Η ηθική της διάσταση εξανεμίστηκε υπό την επίδραση του υλισμού και του καταναλωτισμού.

Ειδικά για την περίοδο των Χριστουγέννων, ο υλισμός βρίσκει την εφαρμογή του στο πιο ευαίσθητο κοινό, τα παιδιά. Οι αλλεπάλληλες διαφημίσεις παιχνιδιών που διασκεδάζουν ή αναβαθμίζουν πνευματικά τα παιδιά ή συνδυάζουν και τα δύο (αυτό είναι το μεγαλύτερο δόλωμα) μεταδίδονται από την τηλεόραση και το διαδίκτυο,επαναλαμβανόμενα και πολλές μέρες πριν από την έναρξη της εορταστικής περιόδου, ώστε να επιτευχθεί η απαραίτητη «πλύση εγκεφάλου» μικρών και μεγάλων, αναγκαία προϋπόθεση για μια σίγουρη αγορά.

Στην περίπτωση των χριστουγεννιάτικων παιχνιδιών, ο υλισμός συμπλέκεται με τον υπεργονεϊσμό, την ανάγκη δηλαδή των γονιών να αξιοποιήσουν στο έπακρο τις ικανότητες των παιδιών τους. Θέλουν να τους προσφέρουν το καλύτερο και παράλληλα να τα δουν να αριστεύουν σε όλους τους τομείς. Έτσι, και το παιχνίδι γίνεται ένα ακόμη μέσο για την επίτευξη αυτού του στόχου.

Ποια ήταν, ωστόσο, η πρωταρχική αποστολή του παιχνιδιού; Τι έχουν δείξει οι ανασκαφές για τα παιχνίδια της προ – νεωτερικής εποχής; Στην κοιλάδα του Ινδού, οι αρχαιολόγοι βρήκαν χειράμαξες και σφυρίχτρες με τη μορφή πουλιών, που η ηλικία τους υπολογίζεται σε περίπου 5.000 έτη. Στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, τα παιδιά έπαιζαν με μπάλες, πήλινα κρόταλα, ξύλινα αλογάκια και σβούρες. Οι πρώιμοι πολιτισμοί δε σκέφτηκαν ποτέ ότι τα παιχνίδια βοηθούν στην αναβάθμιση των παιδιών. Οι πρόγονοί μας αγόραζαν ή κατασκεύαζαν διάφορα αντικείμενα, για να απασχολούνται ευχάριστα τα παιδιά τους, ή τα ενθάρρυναν να φτιάχνουν τα δικά τους παιχνίδια χρησιμοποιώντας κλαδάκια, πέτρες ή άλλα φυσικά υλικά. Δεν τους περνούσε καν από το μυαλό η άποψη πως το σωστό παιχνίδι βοηθά τελικά το παιδί να κάνει έναν καλύτερο γάμο ή να γίνει μέλος της βασιλικής Αυλής.

Όμως και σήμερα είναι πολύ γνώριμη η εικόνα ενός παιδιού που το πρωί των Χριστουγέννων ξετυλίγει το δώρο του, ένα παιχνίδι υψηλής τεχνολογίας για παράδειγμα. Στην αρχή δείχνει ενθουσιασμό, μετά οι γονείς προσπαθούν να διαβάσουν τις οδηγίες, να βάλουν τις μπαταρίες και ύστερα από όλη αυτή την κοπιαστική προσπάθεια να θέσουν σε λειτουργία το παιχνίδι, σηκώνουν το κεφάλι τους και βλέπουν το παιδί τους να παίζει χαρούμενο με το κουτί του παιχνιδιού, παριστάνοντας πως είναι κράνος ή σπίτι…

Πόσο μακριά είναι όλες αυτές οι ανάγκες από τους ήρωες του διηγήματός μας; Ο Γέρος και η Πατρώνα αγωνίζονται να βρουν λίγο φαγητό μέσα στο σπίτι. Όταν δε βρίσκουν κόβουν κρυστάλλους από τους σταλαχτίτες της στέγης για να κορέσουν την πείνα τους. Μια ψευδαίσθηση κορεσμού είναι καλύτερη από την αμείλικτη αίσθηση της πείνας. Δεν τους λείπει η παιγνιώδης διάθεση και σίγουρα μπορούμε να φανταστούμε τα δύο παιδιά να παίζουν μεταξύ τους, όταν αυτή η αμείλικτη αίσθηση κάμπτεται λίγο από κάποιο κομμάτι άρτου, όπως αυτό που φέρει με ευλάβεια τυλιγμένο στον κόλπο της η γραία Αχτίτσα.

Ὁ Γέρος, ὅστις ἐγνώριζε ἐκ τῆς παιδικῆς τοῦ πείρας, ὅτι ποτὲ ἄνευ αἰτίας δὲν ἐφούσκωναν οἱ κόλποι τῆς μάμμης του, ἀναπηδήσας ἔτρεξεν εἰς τὸ στῆθος της, ἐνέβαλε τὴν χεῖρα καὶ ἀφῆκε κραυγὴν χαρᾶς. Τεμάχιον ἄρτου εἶχεν «οἰκονομήσει» καὶ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην ἡ καλή, καίτοι ὀλίγον τι αὐστηρά, μάμμη, τίς οἶδεν ἀντὶποίων ἐξευτελισμῶν καὶ διὰ πόσων ἐκλιπαρήσεων!

Μπορεί να προσμένει κάποιο θαύμα η ηρωίδα μας; Παρότι υπόσχεται στα δύο παιδιά ότι ο Χριστός θα φέρει ξύλα και ψωμί και μία χύτρα κοχλάζουσα πάνω στη φωτιά, μέσα της αναλογίζεται μόνο την πικρή τύχη της. Κι όμως, το θαύμα έρχεται αναπάντεχα– όπως πάντα –  και ως ἀκτὶς ἡλίου μέσα στον παγωμένο χειμώνα. Παραμονή των Χριστουγέννων, ο παπά Δημήτρης τής φέρνει το γράμμα. Ένα γράμμα με αποδέκτη τον ιερέα – ως επίσημο και αξιόπιστο πρόσωπο – αποβλέπον όμως στην Αχτίτσα. Ένα γράμμα από την Αμερική, ένα γράμμα από τον γιο της! Ο ξενιτεμένος γιος γεφυρώνει τη συναισθηματική απόσταση, δίνει απαντήσεις για τη μακρόχρονη απουσία του και αποτυπώνει τη βαθιά επιθυμία κάθε ξενιτεμένου, την επιστροφή στην πατρίδα. Μαζί μ’ αυτά όμως στέλνει και ένα συνάλλαγμα που πρέπει να εξαργυρωθεί επ’ ονόματι του ιερέα. Κι ενώ η Αχτίτσα είναι ένα βήμα πριν από τη σωτηρία, λείπει από το γράμμα μία σημαντική λεπτομέρεια:

Δὲν ἀνέφερε τὸ ποσὸν τῶν χρημάτων, δι’ ὅσα ἦτο ἡ συναλλαγματική.

Εντούτοις, οι ειδήσεις για τον γιο της έφεραν ακτίνα νεότητας και ομορφιάς στο ταλαιπωρημένο και ρυτιδιασμένο πρόσωπο της. Είναι πρωτίστως εσωτερική η επίδραση του θαύματος. Και αυτή η ανάταση αντανακλάται και στα παιδιά, τα οποία αρχίζουν να χοροπηδούν βλέποντα την χαράν της μάμμης τους. Η εξαργύρωση, ωστόσο, της συναλλαγματικής δε θα γίνει απρόσκοπτα, γιατί μπορεί η εσωτερική επίδραση να αφορά μόνο την ηρωίδα, αλλά η εξωτερική αφορά και άλλους, καιροσκόπους και άρπαγες που σπεύδουν να υφαρπάξουν μέρισμα από το «θαύμα». Ο κυρ Μαργαρίτης, προεξοφλητής, τοκιστής και έμπορος μαζί, διακρίνει στο γραμμάτιο τον αριθμό 10, αλλά δυσκολεύεται με τη μονάδα…

Η εμφάνιση ενός νέου προσώπου, ενός Συριανού εμπόρου, στο μαγαζί του τοκογλύφου κυρ Μαργαρίτη θα δώσει τη λύση: Είναι δέκα αγγλικές λίρες (ten pounds sterling). Η αποφασιστικότητα του εμπόρου να υπερασπιστεί το δίκιο συναντά την ετοιμότητα της βούλησης της Αχτίτσας που δεν απαντά με ένα απλό καταφατικό ναί, αλλά για πρώτη φορά στη ζωή της στην ερώτηση του εμπόρου απαντά με υπερθετική βεβαιότητα:

– Μήπως εἶναι δικὸ σου;

-Μάλιστα.

Το θαύμα ολοκληρώνεται με τη δική της ετοιμότητα. Το μάλιστα έχει το δίκιο της στον υπερθετικό βαθμό. Είναι η στιγμή της δικαίωσης, είναι το μερίδιο της στην ευτυχία. Μια ευτυχία που αντικατοπτρίζεται στην καινουργῆ «ἄδολην» μανδήλαν της, στα καθαρὰ ὑποκαμισάκια και τὴν θερμὴν ὑπόδησιν των ηρώων μας την ημέρα των Χριστουγέννων.

Απέναντι στην υπερβολή της ύλης και της κατανάλωσης, η Σταχομαζώχτρα και τα δύο παιδιά προτάσσουν τον υπερθετικό βαθμό της καρτερικότητας απέναντι στις στερήσεις αλλά και της ετοιμότητας της βούλησης για ευτυχία. Η μετάβαση στο θαύμα γίνεται με μέτρο, καθαρότητα και ομορφιά. Αυτή τους η στάση απέναντι στη ζωή θα μπορούσε να γίνει μήνυμα και ευχή για μια κατ’ ουσίαν προσέγγιση του πνεύματος των δικών μας Χριστουγέννων…

Δύο αιώνες μετά…

 

 

ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ!

 

 

ΠΗΓΕΣ:

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Χριστουγεννιάτικα διηγήματα, εκδ. Εστία

Carl Honoré, Το μανιφέστο της χαρούμενης παιδικής ηλικίας, εκδ. Αερόστατοjj

 

Μαρία Κασιμάτη για την Ομάδα του filologika.gr

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!

• Διηγήματα
• Παπαδιαμάντης
• Σταχομαζώχτρα