Ο Διφυής Πλούτος της Γλώσσας μας

Παρακολουθώντας πρόσφατα μια φιλολογική διημερίδα άκουσα με έκπληξη κορυφαίο και πασίγνωστο φιλόλογο να ερμηνεύει τη χρήση γλωσσικών υλικών, όπως «εν τω μεταξύ», «εν πάση περιπτώσει», «παραδείγματος χάριν», «συνάδει» ως επιλογές κρυπτοκαθαρευουσιάνων!!! Η έκπληξή μου, φυσικά, έγκειται στο γεγονός ότι τέτοια και άλλα πάμπολλα γλωσσικά υλικά βρίσκονται φυσικά κι αβίαστα στα χείλη όλων των Ελλήνων. Και οποία αντίφαση. Ο ίδιος εισηγητής, ενόσω έλεγε τα παραπάνω, ξεστόμισε «καταρχάς», «εξάλλου», «ούτως ή άλλως», «επανεισήχθη»…Φοβούμαι ότι ο καθ΄ όλα αξιοσέβαστος για την προσφορά του στα ελληνικά γράμματα καθηγητής κινείται στις παρυφές ενός ακραίου δημοτικισμού, παρωχημένου τώρα πια, όσο κι ο δογματικός καθαρευουσιανισμός.

Αρκετές δεκαετίες μετά την κορύφωση του γλωσσικού ζητήματος, η γλώσσα μας έχει βρει τις ισορροπίες της αφήνοντας πίσω της τις ακραίες φωνές και των δύο «στρατοπέδων». Οδηγήθηκε  σε μια χρυσή τομή κρατώντας κάποιες χιλιάδες λόγια υλικά, είτε ηλικιακά αρχαία είτε από τη γραπτή γλωσσική μας παράδοση, και εμφυτεύοντάς τα στην ήδη σχηματισμένη σε μεγάλο βαθμό από τα μεσαιωνικά χρόνια δημώδη γλώσσα. Το αν θα τη χαρακτηρίσει κανείς δημοτική με λόγια στοιχεία ή σύνθεση λόγιας και δημώδους-διάφορες περιγραφές έχουν προταθεί- μικρή σημασία έχει. Αυτή η συνύπαρξη λόγιων και δημωδών στοιχείων παρατηρείται σε όλα τα επίπεδα της γλώσσας μας. Ας θυμηθούμε μερικά.

-Συντακτικό/εκφραστικό επίπεδο

Για να εκφράσουμε την ίδια έννοια άλλοτε λέμε «από μέσα» κι άλλοτε «εκ των έσω» (λόγιο), άλλοτε «στο περίπου», κι άλλοτε «κατά προσέγγισιν/η», άλλοτε «από απόσταση» κι άλλοτε «εξ αποστάσεως (π.χ μάθηση). Σε ουκ ολίγες περιπτώσεις μάλιστα ο αττικός τρόπος είναι μονόδρομος, όπως όταν λέμε «προηγείται του αντιπάλου του». Είναι αδύνατον να πούμε «προηγείται….τον αντίπαλό του», ή «προηγιέται» κατά τα «στενοχωριέται»!

-Γραμματική

Άλλους μεσοπαθητικούς αορίστους τους εκφέρουμε στη μεταγενέστερη μορφή τους, όπως νικήθηκε, αποκτήθηκε, χάρηκε, διαλύθηκε, κι άλλους στην αττική μορφή τους, όπως συνελήφθη, διεξήχθη, εξεπλάγη, εξερράγη, συνετρίβη κ.ά.

Μήπως δεν έχουμε τις άπειρες μετοχές μεσοπαθητικού παρακειμένου στην αρχαία μορφή τους; Γεγονός, δεδομένο, αποδεδειγμένο, συμβεβλημένος, κατειλημμένος, συγκεκριμένος κ.ά.

-Λεξιλογικό επίπεδο

Για άλλες χρήσεις, τις πιο επίσημες, έχουμε το «ύδωρ» και για άλλες, τις πιο καθημερινές, τη λέξη «νερό». Όσο γραφικό θα ήταν να πούμε «φέρε μου ένα ποτήρι..ύδατος», άλλο τόσο αδιανόητο είναι να πούμε «τελετή νερού» ή «διεθνή..νερά». Άλλα συνθετα τα σχηματίζουμε με τη λέξη «ιχθύς» (ιχθυόσκαλα, ιχθυοτροφείο, ιχθυοκαλλιέργεια κ.α) κι άλλα με το ψάρι (ψαροπούλα, ψαροκόκκαλο κ.ά.).

Πολλές φορές, μάλιστα, η συνύπαρξη λόγιας και δημώδους παρατηρείται στο εσωτερικό της ίδιας λέξης. Π.χ στις λαϊκές χρήσεις λέμε «κρατιέται»(«δεν κρατιέται από χαρά») και στις πιο επίσημες τον λόγιο τύπο «κρατείται» («κρατείται στις φυλακές», «παρακρατείται ο φόρος»). Χωρίς πρόθεση λέμε «δείχνω», «ρίχνω», «πέφτω», αλλά με πρόθεση «αποδεικνύω», «απορρίπτω», «συμπίπτω».

Σε αυτή τη σύνθεση οφείλονται και οι πάμπολλες διτυπίες της γλώσσας μας: διεκόπη-διακόπηκε, εξελέγη-εκλέχτηκε, στα τέλη του μήνα-του μηνός κ.ά.

Και ποια  ημέρα ή εβδομάδα περνάει χωρίς να ακούσουμε φράσεις που αναγνωρίζονται σχεδόν από όλους ως «στολίδια» της γλώσσας μας, όπως «κρούω τον κώδωνα του κινδύνου», «επί ποδός πολέμου», κεραυνός εν αιθρία», «επί τάπητος», «εφ΄ όλης της ύλης» κ.ά.

Καλό είναι, λοιπόν, να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα είναι περιουσία μας και είναι άγονο να ενοχοποιούμε είτε τη μία πλευρά είτε την άλλη. Περιουσία μας είναι και το «από κοντά» και το «δια ζώσης», και το «σκουπιδιάρικο» και το «απορριμματοφόρο». Ο γλωσσικός μας πλούτος είναι διφυής και επαφίεται (λόγιο κι αυτό) στους γλωσσικούς ορίζοντες του καθενός και στις κατά περίπτωσιν (κι αυτό λόγιο) εκφραστικές μας ανάγκες η εκάστοτε επιλογή. Ή μήπως θα πρέπει να ενοχοποιήσουμε και το «εκάστοτε»;

 

Γιάννης Μπουμέλης, Φιλόλογος

---

Η Ομάδα του filologika.gr

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!

• γλωσσικό ζήτημα
• Δημοτική
• ελληνική γλώσσα