Αποτυχία στις Εξετάσεις: “Κρυμμένες” Πτυχές και Διαχείριση

Αποτυχία στις Εξετάσεις: “Κρυμμένες” Πτυχές και Διαχείριση

1. Πέφτοντας από τα σύννεφα

Οι δύο όψεις της τύχης, η επιτυχία και η αποτυχία, ανέκαθεν καθόριζαν τη ζωή του ανθρώπου. Στο σύγχρονο ανταγωνιστικό κόσμο, οι δύο αυτές όψεις είναι πιο «επίκαιρες» από ποτέ, δεδομένου ότι η καταγραφή των θετικών επιδόσεων στο βιογραφικό μας (curriculum vitae) ξεκινά πιο νωρίς από ποτέ. Η επιτυχία είναι η αίσια έκβαση, η ευόδωση των προσδοκιών και των στόχων μας και συνοδεύεται από αναγνώριση, επιβράβευση, γενναιόδωρες ευχές για το μέλλον. Αντίθετα, η αποτυχία είναι η μη επιθυμητή έκβαση, η διάψευση των προσδοκιών μας, η απομάκρυνση από τους στόχους μας και συνοδεύεται από απογοήτευση, αμηχανία, στενοχώρια, θυμό…

Η φράση «πέφτοντας από τα σύννεφα» αποδίδει πολύ εύγλωττα τη συναισθηματική κατάσταση του αποτυχόντος και συχνά των οικείων του. Είναι η κατάσταση σοκ (shock) για την οποία δεν είμαστε ποτέ εκατό τοις εκατό προετοιμασμένοι, καθώς, ακόμη και αν δεν έχουμε πολλές πιθανότητες επιτυχίας, «η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία». Οι δύο αυτές φράσεις δεν είναι τυχαίο πόσο έντονα έχουν επικρατήσει στη συνείδησή μας, αφού αποτυπώνουν την έμφυτη επιθυμία του ανθρώπου να βιώνει θετικές συναισθηματικές καταστάσεις και την ανετοιμότητά του απέναντι στις αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις.

Ωστόσο, είναι σχεδόν ουτοπικό η ζωή να έχει μόνο επιτυχίες ή μόνο αποτυχίες. Ο μόνος τρόπος να αποφεύγουμε την αναμέτρησή μας με τις δύο αυτές όψεις της τύχης είναι η αδράνεια. Ο αδρανής άνθρωπος δεν κινδυνεύει να αποτύχει αλλά ούτε και να επιτύχει. Το σίγουρο είναι ότι μένει στάσιμος και η πορεία τη ζωής του (curriculum vitae) μοιάζει με μία αδιάφορη ευθεία δίχως σημαντικούς σταθμούς.

Πέρα από την επίσημη καταγραφή των επιτυχιών μας στο βιογραφικό μας, μπορούμε να κρατάμε στη συνείδησή μας μια ανεπίσημη καταγραφή που χωράει και τις αποτυχίες μας. Η αποτυχία στις εξετάσεις είναι κάτι που μπορεί να συμβεί για διάφορους λόγους. Εδώ, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε ορισμένες «κρυμμένες» πτυχές της αποτυχίας αλλά και ορισμένα «χρήσιμα» εφόδια για τη διαχείρισή της.

2. Η σχετικότητα και η υποκειμενικότητα της αποτυχίας

Το προσωπικό μας πρίσμα παίζει καθοριστικό ρόλο στο πώς αντιλαμβανόμαστε και φιλτράρουμε τα γεγονότα. Ο χαρακτήρας μας, ουσιαστικά, διαμορφώνει αυτό το πρίσμα, την οπτική γωνία και την ερμηνεία των όσων μας συμβαίνουν. Το παράδειγμα του Θανάση Κούγια, ήρωα του μυθιστορήματος «το 10’» του Μ. Καραγάτση, γιατρού στο επάγγελμα, καταδεικνύει τη σημασία του πρίσματος στην αποτίμηση των γεγονότων της ζωής.

«Ξεκίνησε με πρόθεση να γίνει θεωρητικός της βιολογίας∙ κλεισμένος στο εργαστήριο, να συμβάλει στην εξιχνίαση του κατά μεγάλο ποσοστό μυστηριώδους ακόμα ανθρώπινου οργανισμού∙ ν’ αποδειχθεί άξιος συνεχιστής των μεγάλων προδρόμων: του Παυλώφ, του Χάξλεϋ, του Καρέλ…

Η προοπτική αυτή αποτελούσε το 100% των επιδιώξεων του Θανάση Κούγια. Κατεβαίνοντας την κλίμακα, στο 90% βρίσκουμε το Νόμπελ της Ιατρικής∙ στο 80% τη διεύθυνση ενός Βιολογικού Ινστιτούτου στην Αμερική∙ στο 70% την καθηγεσία σε κάποιο περίφημο πανεπιστήμιο της αλλοδαπής∙ στο 60% μια έδρα στα πανεπιστήμια Αθήνας ή Θεσσαλονίκης∙ στο 50% μια καλή πελατεία με πέντε χιλιάρικα εισόδημα το μήνα. Από κει και κάτω, αρχίζει το μέτρημα της αποτυχίας. Γιατρός του ΙΚΑ στην περιοχή Πειραϊκής – Προλιμένα – Ξαβέριου με μιστό χίλιες πεντακόσιες το μήνα∙ κι άλλες δύο χιλιάδες από ιδιωτικές βίζιτες, σύνολο τριάμισι χιλιάρικα, που βγαίνουν με μόχθο νύχτας και μέρας. Χρόνος για μελέτη, να προοδέψεις, δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει ούτε να ξεκουραστείς∙ ν’ απολάψεις, σαν άνθρωπος, την ανθρωπιά σου…»

Ο συγγραφέας, με το γνωστό σαρκαστικό του ύφος και τα αποσιωπητικά στο τέλος του αποσπάσματος, αφήνει να εννοηθεί ότι ο Θανάσης Κούγιας όχι μόνο δεν πέτυχε το 100℅ των επιδιώξεών του, αλλά ούτε καν άγγιξε το 50℅, το οποίο ο ίδιος είχε θέσει για τον εαυτό του ως βάση επιτυχίας.

Φυσικά, ο ήρωας – πιο κάτω – αναρωτιέται και προσδιορίζει τελικά τους λόγους για τους οποίους δεν τα κατάφερε:

«Αντιξοότητες, κατατρεγμοί του ριζικού, σατανικά ύπουλη αντίδραση των “κρατούντων” τα κλειδιά της επιστημονικής κι επαγγελματικής σταδιοδρομίας στην Ελλάδα; Θυμάται ένα βιβλίο του Ντυαμέλ, που είχε διαβάσει πριν από χρόνια – όταν είχε ακόμα καιρό και διάθεση για διάβασμα: “Η μάχη με τους ίσκιους”. Πώς κορυφαίοι της Ιατρικής στη Γαλλία, με ραδιουργίες ύπουλες, εκστρατείες του Τύπου έθαψαν έναν νεαρό ιδιοφυή βιολόγο, μαζί με τις ανακαλύψεις και τις θεωρίες του. Παντού τα πάντα…»

Ο ήρωάς μας αναμφίβολα αισθάνεται πως είναι θύμα των «ίσκιων» της εποχής του και αποδέχεται απελπισμένος το πεπρωμένο του: δε θα γίνω ποτέ μεγάλος και τρανός…

Στην πραγματικότητα, ο Θανάσης είχε στρέψει τον «ερμηνευτικό» του φακό  μόνο στο εξωτερικό περιβάλλον και είχε φωτίσει όλους τους αρνητικούς παράγοντες, που είχαν συντελέσει στην επαγγελματική του αποτυχία. Δεν είχε αναρωτηθεί μάλλον ποτέ:

• μήπως το πρίσμα του ήταν υπερβολικά απαιτητικό και ταυτόχρονα ισοπεδωτικό.
• μήπως είχε θέσει τον πήχυ της επιτυχίας a priori υπερβολικά ψηλά.
• μήπως υποκινούνταν περισσότερο από υπέρμετρη φιλοδοξία και ματαιοδοξία παρά από την αγάπη του για το επιστημονικό αντικείμενο.
• ότι οι στόχοι επιτυγχάνονται βήμα βήμα.
• ότι μπορεί να μην είχε τις δυνατότητες για περαιτέρω επιστημονική έρευνα.
• ότι μέσα στο φάσμα μιας επιστήμης πρέπει να βρίσκουμε σε ποιους τομείς είμαστε καλοί και να επιδιδόμαστε σε αυτούς.

Όλα αυτά τα ερωτήματα έχουν έναν κοινό παρονομαστή, την ενδοσκόπηση. Αν ο ήρωάς μας έστρεφε το «φακό» στον εαυτό του (ένδον), ίσως να αναθεωρούσε τον απόλυτο και άδικο για τον ίδιο συλλογισμό του για την επιτυχία. Μέσω αυτών των ερωτημάτων, θα ανακάλυπτε σε ποιον τομέα είναι δυνατός, θα καθόριζε πιο συγκεκριμένους στόχους, θα προσπαθούσε να κατακτήσει έναν έναν τους στόχους που θα τον έφερναν ολοένα και πιο κοντά στην επιτυχία. Η έννοια «επιτυχία» δε θα ήταν πια μια υψηλή και απροσπέλαστη έννοια, που μόνον οι δικτυωμένοι σε δόλια κυκλώματα έχουν την τύχη να απολαμβάνουν, αλλά μια ρεαλιστική και εφικτή κατάσταση, που θα δικαιούνταν να απολαύσει και ο ίδιος με την προσωπική του προσπάθεια και αξία.

Η ενδοσκόπηση και η αναπλαισίωση των στόχων μας είναι τα πρώτα βήματα της επιτυχίας!

3. Αυτοεκτίμηση

Ο τελικός από – δέκτης κάθε μας πράξης είναι ο εαυτός μας. Μετά από κάθε «καταιγίδα» έρχεται αναπόφευκτα η στιγμή του απολογισμού∙ και αυτή είναι η πιο κρίσιμη στιγμή γιατί εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αυτοεκτίμησή μας. Η αυτοεκτίμηση αντανακλά, ουσιαστικά, τη θετική ή την αρνητική αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό μας. Έχουν καθιερωθεί οι όροι υψηλή και χαμηλή αυτοεκτίμηση, οι οποίοι αποτυπώνουν τη θετική ή αρνητική αυτοεικόνα.

Με άλλα λόγια, η αυτοεκτίμηση είναι ο καθρέφτης της αυτοεικόνας μας (και δε λέει ποτέ ψέματα!). Στην κρίσιμη στιγμή της αποτυχίας αποκαλύπτεται το ποιόν της αυτοεκτίμησής μας. Ας σκεφτούμε, λοιπόν, πως είμαστε οι καπετάνιοι ενός πλοίου (γνώριμη η εικόνα) και πέφτουμε σε θαλασσοταραχή. Τι κάνουμε; Εγκαταλείπουμε το πλοίο στα άγρια κύματα και παραδινόμαστε στη δίνη τους ή αντιμετωπίζουμε την κατάσταση, με την πίστη ότι είμαστε καλοί καπετάνιοι και την πεποίθηση ότι θα τα καταφέρουμε;

Όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν σύμφωνα με τις επιθυμίες μας, όταν βρισκόμαστε σε καθοδική πορεία, όταν έχουμε κάνει λάθη ή μας κρίνουν και μας αποφεύγουν οι άλλοι, σε αυτές τις περιπτώσεις αποδεικνύεται αν είμαστε καλοί προς τον εαυτό μας και τον αγαπάμε ή αν γινόμαστε ανελέητοι εχθροί του και τον απεχθανόμαστε. Η αληθινή αυτοεκτίμηση λέει πως:

«Είμαι αρκετά καλός ακόμα κι όταν κάνω λάθη, ακόμα κι όταν τα επιτεύγματά μου είναι μικρά. Εγώ εκτιμώ την αξία του εαυτού μου ακόμα κι όταν οι άλλοι δεν κάνουν κάτι τέτοιο.»

Αυτό δε συνεπάγεται πως δε συνεχίζουμε να εργαζόμαστε πάνω στον εαυτό μας και να εξελισσόμαστε. Απλώς σημαίνει πως συνεχίζουμε να έχουμε αυτοεκτίμηση και στις όμορφες αλλά και στις άσχημες καταστάσεις της ζωής μας.

Από τι εξαρτάται, όμως, η αυτοεκτίμηση; Η αναγωγή φτάνει και σε αυτή την περίπτωση στην παιδική ηλικία. Στην πραγματικότητα, μέχρι την ηλικία των δύο ετών έχουμε ήδη διαμορφώσει σταθερά και γερά πιστεύω για τον κόσμο και τον εαυτό μας. Αν ο κόσμος είναι ένας τόπος που ικανοποιεί τις ανάγκες μας, αν είμαστε ή όχι αξιαγάπητοι και ποιους κανόνες πρέπει να ακολουθούμε στη ζωή για να ικανοποιούμε τις ανάγκες μας. Οι γονείς που διακρίνουν τη συμπεριφορά από την αυτο – αξία των παιδιών τους, εστιάζουν στην πράξη και όχι στο χαρακτήρα τους, όταν τα επιπλήττουν. Μπορεί κανείς να επιπλήξει ή και να τιμωρήσει τα παιδιά, ενώ ταυτόχρονα τους δίνει την επιβεβαίωση ότι είναι αξιαγάπητα. Όταν όμως δε συμβαίνει αυτό και το παιδί γίνεται αποδέκτης επαναλαμβανόμενων ταπεινωτικών χαρακτηρισμών, τότε αρχίζει να διαμορφώνει το πιστεύω ότι «δεν αξίζω.»

Όταν μια δεδομένη σκέψη επαναλαμβάνεται πολλές φορές και όταν έχουμε αρχίσει να την αντιλαμβανόμαστε ως «την αλήθεια», την αποκαλούμε πιστεύω.

Καλό θα ήταν οι γονείς μας και οι άλλοι άνθρωποι του περιβάλλοντός μας να ήταν τέλειοι την εποχή που μεγαλώναμε. Αλλά δεν ήταν, ακριβώς όπως δεν είμαστε κι εμείς. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ακόμα κι αν αυτές οι σκέψεις έγιναν μέρος της πραγματικότητας της ζωής μας, όταν ήμαστε παιδιά και ακόμα κι αν οι συνθήκες της παιδικής μας ηλικίας βοήθησαν να δημιουργηθεί η χαμηλή αυτοεκτίμηση, είμαστε οι μόνοι που μπορούμε να το αλλάξουμε τώρα. Στην πραγματικότητα, ανάμεσα σε ένα Γεγονός και ένα Συναίσθημα παρεμβάλλεται πάντα μια Ερμηνεία που βασίζεται σε μια Νοητική συζήτηση. Σχηματικά:

ΓΕΓΟΝΟΣ -> ΝΟΗΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (ΕΡΜΗΝΕΙΑ) -> ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

Η νοητική συζήτηση βασίζεται στην κριτική που ασκούμε στον εαυτό μας, η οποία με τη σειρά της βασίζεται στα πιστεύω. Η κριτική μετατρέπεται σε πρόβλημα, μόνο όταν αποτελεί τη βάση, για να απορρίψουμε τον εαυτό μας. Αυτό το είδος κριτικής εντάσσεται σε δύο κατηγορίες. Η μία είναι οι τελειοθηρικές απαιτήσεις που θέτουμε στον εαυτό μας για να ζήσουμε σύμφωνα με τις προσδοκίες των άλλων αλλά και του εαυτού μας, ώστε να γίνουμε αποδεκτοί. Αυτό το είδος εκφράζεται συνήθως με νοητική συζήτηση, η οποία αρχίζει με «Πρέπει», «Οφείλω», «Δεν πρέπει». Το δεύτερο είδος κριτικής είναι οι επικρίσεις με τις οποίες ισοπεδώνουμε τον εαυτό μας, όταν δε ζούμε σύμφωνα με τις εξωπραγματικές απαιτήσεις που θέτουμε σ’ αυτόν.

Το μεγαλύτερο μέρος της νοητικής μας συζήτησης συμβαίνει σε υποσυνείδητο επίπεδο και συνδέεται με τα συναισθήματά μας. Πολλοί από εμάς θεωρούμε πως το να αποφεύγουμε τα συναισθήματά μας είναι ο «αυτο – έλεγχος» που μας δίδαξαν, όταν ήμαστε παιδιά. Στην πραγματικότητα, ο πόνος μάς δίνει πληροφορίες. Μόλις βιώνεται ένα δυσάρεστο ή θλιβερό γεγονός, τα συναισθήματα έρχονται αμέσως στην επιφάνεια. Συχνά, η αυτόματη αντίδρασή μας είναι να προσπαθήσουμε να καταπιέσουμε αυτά τα συναισθήματα και όχι να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να τα νιώσει. Οι συγκινήσεις που προσπαθούμε να θάψουμε είναι τα ψυχικά τραύματα, ο θυμός, ο πόνος, η ενοχή, η ντροπή, η αβεβαιότητα, η απογοήτευση, ο κλονισμός, η αμηχανία.

Ο πολιτισμός μας ενθαρρύνει τους ανθρώπους να είναι δυνατοί – ειδικά τους άντρες –  και όχι ξεκάθαροι συγκινησιακά.  Για πολλούς ανθρώπους, το να βιώνουν τα συναισθήματά τους είναι σαν να προσπαθούν να περάσουν μέσα από έναν τοίχο. Ακριβώς, όπως δύο πόλοι μαγνητών, φορτισμένοι με το ίδιο φορτίο, απωθούνται όλο και πιο δυνατά όσο ο ένας πλησιάζει τον άλλο, έτσι και μερικοί άνθρωποι, όσο πιο κοντά έρχονται στα συναισθήματά τους, τόσο περισσότερο θέλουν να τρέξουν μακριά από αυτά. Η ειρωνεία είναι ότι η ελευθερία βρίσκεται συνήθως από την άλλη πλευρά του τοίχου.

Η θετική άποψη για τον εαυτό μας αποτελεί το θεμέλιο λίθο της διανοητικής μας υγείας.

Βιρτζίνια Σατίρ

4. Αντί επιλόγου

Η αποτυχία είναι  στιγματισμένη έννοια και όπως όλες οι στιγματισμένες έννοιες μένει συχνά μετέωρη στον κενό χώρο της μη ανάλυσης. Η αποτυχία μπορεί μερικές φορές να οφείλεται και σε παράγοντες που δε σχετίζονται με την προσωπική μας προσπάθεια, οργάνωση και μεθοδικότητα. Υπάρχουν και ατυχείς στιγμές∙ μια λανθασμένη προσέγγιση ή εκτίμηση ενός θέματος, ένα δυσάρεστο γεγονός λίγο πριν τη δοκιμασία είναι παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά την επίδοσή μας και αυτό είναι ανθρώπινο.

Οι αρχαίοι Έλληνες, από την ομηρική εποχή, είχαν ανακαλύψει μια έννοια που δε χωρούσε στα στενά περάσματα της αυστηρής δικαιοσύνης αλλά ήταν αναντίρρητα δίκαιη: την επιείκεια. Η επιείκεια, αρχικά, βρήκε εδαφος στο περιθώριο της αυστηρής δικαιοσύνης. Οι Έλληνες διέθεταν μια εγγενή ροπή προς την ηπιότητα, επομένως ήταν φυσικό η έννοια αυτή να τους χρησιμεύσει για τη δήλωση και εφαρμογή αυτής της επιδίωξης. Η επιείκεια μπορεί να δράσει ευεργετικά προς τον αποτυχόντα, διορθωτικά προς την κακή ψυχική του κατάσταση και προωθητικά για την επόμενη αναμέτρησή του.

Η αποτυχία όπως και η επιτυχία είναι εκφάνσεις της ζωής μας, που κατά κάποιον τρόπο αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο. Όταν μπορέσουμε να δούμε συνολικά τις εμπειρίες μας, τότε θα είμαστε σε θέση να κάνουμε μια δίκαιη αποτίμηση. Αν γίνουμε πιο παρατηρητικοί με τους άλλους ανθρώπους, θα δούμε πως υπάρχουν επιτυχημένοι άνθρωποι με πολλές αποτυχίες στο ενεργητικό τους. Αν προσέξουμε ακόμη περισσότερο το προφίλ τους, θα δούμε ότι στην κρίσιμη στιγμή έστρεψαν τον «προσωπικό τους φακό» στον εαυτό τους, αποδέχτηκαν με ηπιότητα την αποτυχία τους και κάνοντας έναν επαναπρογραμματισμό του εαυτού τους βρήκαν τη δύναμη να συνεχίσουν!

 

Η επιτυχία δεν είναι οριστική, η αποτυχία δεν είναι μοιραία. Αυτό που μετράει είναι το κουράγιο να συνεχίζεις.

Ουίνστον Τσώρτσιλ

 

---

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μ. Καραγάτση, «Το Δέκα», μυθιστόρημα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»

CarolynM. Ball, M.A., Αυτοεκτίμηση, εκδόσεις Δίοδος

Jacqueline de Romilly, Η ηπιότητα στην αρχαία ελληνική σκέψη, εκδόσεις Λιβάνη

Γνωμικολογικόν,  διαδικτυακός ιστότοπος γνωμικών

Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο προέρχεται από τη συλλογή της Ειρήνης Κανά

Εικόνες Καλοκαιριού (2008) – Λάδι σε μουσαμά – 100 x 140 cm

 

 

Μαρία Κασιμάτη για την Ομάδα του filologika.gr

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!

• Άγχος
• αποτυχία
• διαχείριση