Άγχος και Εξετάσεις: Όλα όσα Θέλετε να Μάθετε

1. Καλό και κακό άγχος

Το άγχος είναι μία φυσιολογική εγκεφαλική και σωματική αντίδραση σε κάθε νέα απειλητική ή συγκινησιακή κατάσταση. Είναι, με άλλα λόγια, ένας μηχανισμός αυτορρύθμισης του οργανισμού, που συνοδεύεται αυτομάτως από την έκκριση αδρεναλίνης, η οποία ενεργοποιεί το σώμα μας, ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει σε μια δύσκολη κατάσταση είτε για να την αντιμετωπίσει είτε για να την αποφύγει.

Το καλό άγχος είναι το συναίσθημα της εγρήγορσης που μας κάνει να σκεφτόμαστε θετικά και εποικοδομητικά και λειτουργεί ως καταλύτης για την επίτευξη των στόχων μας. Το κακό άγχος μάς αποδιοργανώνει, μας αποσυντονίζει και μειώνει την επίδοσή μας. Τα άτομα, που είναι πιο επιρρεπή σε αυτό το άγχος, έχουν τρία βασικά χαρακτηριστικά:

1) ευαισθησία απέναντι σε μηνύματα για επερχόμενους κινδύνους.

2) έχουν την τάση να συλλέγουν τις πιο αρνητικές ερμηνείες αυτών των μηνυμάτων.

3) διαφέρουν από τα άλλα άτομα ως προς τον τρόπο με τον οποίο καταγράφουν στη μνήμη πληροφορίες σχετικές με κινδύνους.

Τα άτομα με υψηλά επίπεδα άγχους δεν ανησυχούν γενικά για τα προβλήματα που υπάρχουν στον κόσμο, αλλά επικεντρώνονται στο δικό τους προσωπικό πλαίσιο αναφοράς. Το κακό άγχος παρουσιάζεται και σε καταστάσεις στις οποίες δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος και μπορεί να εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη κι όταν ο κίνδυνος έχει περάσει. Τα συμπτώματα σε αυτή την περίπτωση είναι ποικίλα και εμφανίζονται γρήγορα, έντονα και σε συνδυασμό:

Ψυχρές και υγρές παλάμες, αίσθημα πνιγμού, αίσθημα πλακώματος στο στήθος, εφίδρωση, ταχυπαλμία, ζαλάδα, τρεμούλα, δυσκολία στον ύπνο, δυσκολία στη συγκέντρωση κ.α.

Τα συμπτώματα αυτά είναι χαρακτηριστικά μιας κατάστασης που ονομάζουμε «προσβολή πανικού» ή πιο απλά «πανικό».

Όταν τα συμπτώματα αυτά βιώνονται σε συστηματική ή καθημερινή βάση, τότε μιλάμε για αγχώδη διαταραχή (anxiety disorder). Ένα άτομο μπορεί να διαγνωστεί  ως πάσχον από μία αγχώδη διαταραχή, εάν το επίπεδο του άγχους του είναι τόσο υψηλό, ώστε να παρεμβαίνει καθημερινά και να μην του επιτρέπει να κάνει τις δραστηριότητες που θέλει. Πρόκειται για την πιο κοινή μορφή ψυχικών παθήσεων και προσβάλλει ένα (1) στα είκοσι (20) άτομα σε κάποια δεδομένη χρονική στιγμή.  Οι γυναίκες είναι περισσότερο πιθανό να βιώσουν αγχώδη διαταραχή απ’ ό,τι οι άνδρες. Ευτυχώς, η θεραπευτική αγωγή είναι συνήθως αποτελεσματική.

Οι εξετάσεις είναι μια στρεσογόνος κατάσταση εξ ορισμού. Οι Πανελλήνιες εξετάσεις της Γ΄ λυκείου είναι μια υπερβολικά στρεσογόνος κατάσταση. Η ρεαλιστική μαρτυρία ενός μαθητή κρύβει μέσα της σημαντικές αλήθειες:

« Ό,τι και να κάνω έχω άγχος. Δεν μπορώ να πάω ήρεμος να δώσω εξετάσεις. Είναι και οι γονείς μου, τόσα χρήματα να πάνε χαμένα; Δεν μπορώ να λέω ψέματα στον εαυτό μου, ότι δεν εξαρτάται η ζωή μου από τις εξετάσεις. Αφού εξαρτάται.»

Η λέξη κλειδί της Γ΄ λυκείου είναι η λέξη καθοριστικός. Όλα καθορίζονται στη διάρκεια και στο τέλος αυτής της χρονιάς. Είναι σαν να σταματάει ο χρόνος σε ένα καθοριστικό σημείο 0 (μηδέν). Σαν να μην υπήρξε ποτέ παρελθόν και σαν να μην υπάρχει μέλλον χωρίς την αναμενόμενη επιτυχία.

2. Οι προσδοκίες

Η παραπάνω διατύπωση είναι απόλυτα ειλικρινής. Καταρχάς είναι μία αποδοχή του συναισθήματος του άγχους από τον ίδιο το μαθητή. Έπειτα περικλείει το οικονομικό κόστος της προετοιμασίας με τη συνακόλουθη αγωνία των γονιών και τέλος – το τέλος κρύβει τη μεγαλύτερη αλήθεια που αφορά όλη την οικογένεια – την κοινωνική αγωνία: Ποιος θα είμαι εγώ μετά από μια ενδεχόμενη αποτυχία; Ποιο θα είναι το μέλλον μου στην ενήλικη ζωή; Πώς θα με βλέπουν οι άλλοι;

Οι προσδοκίες του έφηβου μαθητή, των γονέων και της κοινωνίας εμπλέκονται δημιουργώντας ένα κουβάρι που μοιραία μετατρέπεται σε άγχος (άγχος < άγχω = πνίγω, πιέζω σφιχτά). Και οι προσδοκίες αυτές έχουν βαθιές ρίζες. Ξεκινούν από την παιδική ηλικία, κατά την οποία οι γονείς αγωνιούν να εμπλουτίσουν το καθημερινό πρόγραμμα του παιδιού με δραστηριότητες στην προσπάθειά τους, πρώτον να του παρέχουν τις αναγκαίες γνώσεις για την επαγγελματική του εξέλιξη, δεύτερον να μην πλήττει και τρίτον να ανακαλύψει εγκαίρως τις κλίσεις και τα ταλέντα του, για να μπορέσει να τα καλλιεργήσει όσο το δυνατόν νωρίτερα και σε βάθος. Η αγαπημένη ή ίσως μία από τις αγαπημένες λέξεις των γονέων της παιδικής και εφηβικής ηλικίας είναι η λ. εφόδια:

Και κάπου εκεί στο Λύκειο, προστίθενται καινούργιες λέξεις και φράσεις με μεγαλύτερη βαρύτητα:

«Κάνουμε θυσίες, για να έχει ένα πιο σίγουρο μέλλον…»

 «Θα κάνουμε τα πάντα, για να περάσει σε μια καλή σχολή.»

«Φέτος δίνουμε εξετάσεις, δεν έχουμε χρόνο!»

«Σίγουρα θα περάσεις, δεν το συζητώ!»

 Αλήθεια, κατά πόσο ανταποκρίνονται αυτές οι δηλώσεις στις συναισθηματικές ανάγκες των υποψηφίων;

Η ζωή του μαθητή της Γ’ λυκείου, στις περισσότερες περιπτώσεις, κινείται μεταξύ του τέλειου προγραμματισμού και του τέλειου προγραμματισμού. Ενός προγραμματισμού που έχει ξεκινήσει ήδη από την παιδική του ηλικία και είναι προγραμματισμένο να τον ακολουθεί σχεδόν διά βίου.

3. Η αξία της πλήξης

«Ένα παιδί αναπτύσσεται καλύτερα όταν, όπως ένα νεαρό φυτό, το αφήνουμε ανενόχλητο στο έδαφος. Τα πολλά «ταξίδια», η μεγάλη ποικιλία εντυπώσεων δεν είναι προς όφελός του, καθώς το καθιστούν ανίκανο να διατηρήσει μια γόνιμη μονοτονία μεγαλώνοντας.» Αυτά έγραφε το 1930 ο Βρετανός φιλόσοφος, μαθηματικός και ιστορικός Μπέρτραντ Ράσελ σε κεφάλαιο του έργου του «Η κατάκτηση της ευτυχίας», αφιερωμένο στην πιθανή αξία της πλήξης.

Σύμφωνα με το νομπελίστα Ράσελ, η φαντασία και η ικανότητα να διαχειριζόμαστε την πλήξη πρέπει να καλλιεργούνται από την παιδική ηλικία, διαφορετικά «μια γενιά που δεν μπορεί να αντέξει την ανία είναι μια γενιά μικρών ανθρώπων, στους οποίους κάθε ζωτική ώθηση μαραίνεται αργά σαν να ήταν κομμένα άνθη σε βάζο».

Τα παιδιά έχουν ανάγκη από ελεύθερο χρόνο, ξεκούραση και ανεμελιά. Αυτό που στα δικά μας μάτια φαντάζει άσκοπο παιχνίδι, για τα παιδιά είναι ζωτική ανάγκη. Η υπερβολική μέριμνά μας για εφόδια και δραστηριότητες τούς στερεί αυτή την ανάγκη και μπορεί να φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα από τα προσδοκώμενα. Η άποψη του καθηγητή Ψυχολογίας Ηλία Κουρκούτα του Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης για το επιβαρυμένο πρόγραμμα των παιδιών είναι η εξής:

«Σήμερα τα παιδιά έχουν φορτωμένο πρόγραμμα, σχολικό και εξωσχολικό. Συχνά, μάλιστα, ακόμα και οι εξωσχολικές δραστηριότητές τους σχετίζονται με το σχολείο, είναι αγχωτικές και πιεστικές και περιλαμβάνουν την αξιολόγηση και τη βαθμολόγησή τους. Τα παιδιά δε ζουν πια την ηλικία τους και αναγκάζονται πολλές φορές να εγκαταλείψουν τις δικές τους επιθυμίες ή να τις στριμώξουν μέσα στην ήδη απαιτητική μέρα τους. Επιπλέον, στερούνται το δικαίωμα επιλογής, την ελευθερία σκέψης και δεν έχουν περιθώρια αυτενέργειας και αυτονομίας. Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις παιδιών που εσωτερικεύουν το άγχος που προκαλούν οι συνθήκες αυτές και κάποια στιγμή ξεσπούν, όπως επίσης και οι περιπτώσεις παιδιών που μαθαίνουν να λειτουργούν αποκλειστικά υπό πίεση, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να χαλαρώσουν και να απολαύσουν τα πιο απλά πράγματα. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε και τη συνεχή πίεση για επιτυχία, τότε έχουμε τη συνταγή για να μεγαλώσουμε παιδιά με έντονο το αίσθημα του ανικανοποίητου.»

Σε έναν κατά βάση παραγωγικό και ανταγωνιστικό κόσμο, η πλήξη μοιάζει σαν να είναι βγαλμένη από κάποιο σκονισμένο παραμύθι που κανείς δε χρειάζεται και δε θέλει να του δώσει σημασία. Η αλήθεια είναι ότι η πλήξη περιγράφεται ως μια αρνητική ψυχολογική κατάσταση στη Φιλοσοφία, τη Θρησκεία και τη Λογοτεχνία. Υπήρχε και υπάρχει μια έντονα αρνητική προκατάληψη που τη συνδέει ή και την ταυτίζει με την οκνηρία, τη φυγοπονία, την τεμπελιά. Οι τελευταίες έρευνες, ωστόσο, δείχνουν ότι η πλήξη είναι σημαντική για την ανάπτυξη εσωτερικών κινήτρων, που βοηθούν στην τροφοδότηση της φαντασίας και στην καλλιέργεια της δημιουργικότητας. Ένα επιβαρυμένο πρόγραμμα με δραστηριότητες, όσο διασκεδαστικές και αν είναι, μπορεί να στερήσει από τα παιδιά την ευκαιρία να ανακαλύψουν τα πραγματικά ενδιαφέροντά τους.

Το δικαίωμα στην πλήξη το έχουν και οι μαθητές και υποψήφιοι φοιτητές της Γ΄ Λυκείου. Η ενασχόληση με το τίποτα είναι ευεργετική και δεν πρέπει να μας τρομάζει. Βέβαια, σε έναν κόσμο που κατακλύζεται από κινητά, τάμπλετς, υπολογιστές και τηλεοράσεις, μάλλον είναι πολύ δύσκολο, αλλά αν και όταν συμβαίνει, είναι μια υγιής αντίδραση που καλό είναι να την αφήνουμε ασχολίαστη. Το πνεύμα χρειάζεται ξεκούραση, ανανέωση, ηρεμία και ισορροπία για να αποδίδει. Πρέπει να μεσολαβούν τέτοια διαλείμματα απόλυτης πλήξης, χωρίς τη γονεϊκή παρεμβατικότητα – αρνητικά σχόλια, χαρακτηρισμοί, προτροπές –,  για να μπορεί στη συνέχεια ο εγκέφαλος να λειτουργεί απαλλαγμένος από το κακό άγχος, που αναστέλλει και απορρυθμίζει τις δημιουργικές δυνατότητες του νου, μειώνοντας έτσι την απόδοσή του.

«Το να μην κάνεις τίποτα είναι το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο και συνάμα το πιο πνευματικό.» Όσκαρ Ουάιλντ 

4. Η συναισθηματική αυτοεπίγνωση

Όταν ο Σωκράτης, στην αρχαία Αθήνα,  έλεγε στους μαθητές του «Γνῶθι σαυτόν» εννοούσε ολόκληρο τον εαυτό. Ήταν και σε αυτό πρωτοπόρος, καθώς είχε αντιληφθεί πως ένα γεγονός ή μια κατάσταση δεν επηρεάζει μονομερώς το μυαλό μας∙ επηρεάζει και το μυαλό και την καρδιά, δηλαδή όλο το «είναι» μας. Αυτή η σωκρατική ρήση, λοιπόν, φαίνεται να είναι ο θεμέλιος λίθος της συναισθηματικής νοημοσύνης.

Αλλά τι κρύβεται πίσω από το «Γνῶθι σαυτόν», πίσω από το πρώτο βήμα της σωκρατικής προτροπής;

Να αντιλαμβάνεσαι τα συναισθήματά σου μόλις γεννηθούν μέσα σου.

Αιώνες αργότερα οι επιστήμονες, μελετώντας τη νευρολογική ανάπτυξη του εγκεφάλου, ήρθαν να επιβεβαιώσουν τον αρχαίο φιλόσοφο. Ο πρώτος εγκέφαλος, που ήταν κοινός σε όλα τα είδη, ήταν ο συγκινησιακός εγκέφαλος. Αυτός επιτελούσε και επιτελεί ακόμη και σήμερα τις βασικότερες λειτουργίες για την επιβίωση των ειδών. Αυτός ο πρωτόγονος εγκέφαλος ρυθμίζει την αναπνοή και το μεταβολισμό των υπόλοιπων οργάνων του σώματος, όπως επίσης ελέγχει τις στερεότυπες αντιδράσεις και κινήσεις. Αυτός ο πρώτος εγκέφαλος δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι σκέπτεται ή μαθαίνει. Περισσότερο αποτελεί ένα σύστημα προγραμματισμένων από τα πριν ρυθμιστών που διατηρούν τη λειτουργία του σώματος και τις αντιδράσεις του στα σωστά επίπεδα, ώστε να του εξασφαλίζουν την επιβίωση. Αυτός ο εγκέφαλος κυριαρχούσε στην Εποχή των Ερπετών: φανταστείτε ένα φίδι που σφυρίζει για να σημάνει την επαπειλούμενη επίθεση.

Από αυτόν το συγκινησιακό εγκέφαλο αναπτύχθηκε ο σκεπτόμενος εγκέφαλος του είδους homo sapiens ή νεοφλοιός. Το γεγονός ότι ο σκεπτόμενος εγκέφαλος αναπτύχθηκε από το συγκινησιακό αποκαλύπτει πολλά γύρω από τη σχέση μεταξύ σκέψης και συναισθήματος. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι εκτίθεντο καθημερινά σε κινδύνους που απειλούσαν την ίδια τους τη ζωή. Ο συγκινησιακός εγκέφαλος ήταν αυτός που τους προστάτευε, θέτοντας σε επαγρύπνηση όλες τις αισθήσεις τους – με κυριότερη την όσφρηση. Το άγχος της αυτοσυντήρησης ήταν αναμφίβολα και μεγάλο και καθημερινό.

Ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα άλλο είδος αυτοσυντήρησης, που περικλείει έννοιες όπως η αυτοεικόνα και η αυτοαντίληψη. Οι κίνδυνοι δεν είναι τα άγρια θηρία που καραδοκούν για τη λεία τους, αλλά οι άλλοι άνθρωποι ως κοινωνικό σύνολο. Η αυτοεικόνα του εξαρτάται όχι μόνο από το πώς βλέπει ο ίδιος τον εαυτό του αλλά και από το πώς τον βλέπουν οι άλλοι. Οι επιτυχίες σε κοινωνικούς τομείς, όπως η εργασία, η ενασχόληση με τα κοινά, οι δραστηριότητες, κ.ο.κ. επιφέρουν θετικά σχόλια, αναγνώριση και εκτίμηση, συνεπώς καλή αυτοεικόνα και θετική αυτοαντίληψη. Αντίθετα, οι αποτυχίες είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να του συμβεί. Συνήθως αποσιωπώνται, αλλά κι όταν αυτό δεν είναι εφικτό προκαλούν τεράστιο άγχος, καθώς αποδομούν την καλή αυτοεικόνα. Οι αποτυχίες στη σύγχρονη ζωή έχουν την ορμή και τη δύναμη των άγριων θηρίων.

Σε αυτό το συναισθηματικά δύσκολο πλαίσιο κινείται ο υποψήφιος της Γ’ λυκείου. Όλη η αυτοεικόνα του εξαρτάται από τις Πανελλήνιες εξετάσεις με το χαρακτήρα που όλοι γνωρίζουμε. Τρεις ώρες εξέτασης επί τέσσερα ή πέντε μαθήματα καθορίζουν την αυτοαντίληψη του σε έναν κόσμο που μετρά και υπολογίζει τις επιτυχίες ως υπέρτατο αγαθό.

Πώς μπορούμε μέσα σε αυτόν τον ορθολογικά διαμορφωμένο κόσμο να βοηθήσουμε τους υποψηφίους;

Η ψυχρή λογική και οι θριαμβευτικές δηλώσεις για την επερχόμενη επιτυχία μάλλον φέρνουν τα αντίθετα αποτελέσματα. Σημασία έχει να αρχίσουμε να ακούμε τα μη λεκτικά μηνύματα που στέλνουν οι έφηβοι. Ο τόνος της φωνής, οι χειρονομίες, η έκφραση του προσώπου, η στάση του σώματος είναι μη λεκτικά στοιχεία της επικοινωνίας πολύ πιο εύγλωττα από τα λεκτικά. Το 90℅ ενός συναισθηματικού μηνύματος είναι μη λεκτικό. Για κάθε αρμονική σχέση, η ρίζα της φροντίδας πηγάζει από τη συναισθηματική σύμπνοια, από την ικανότητα για ενσυναίσθηση. Όταν φθάσουμε στο σημείο να ακούμε τις συγκινησιακές νότες που πάλλονται στα λόγια και στις πράξεις των άλλων, τότε θα έχουμε κατακτήσει σε ένα σημαντικό βαθμό τη δεξιότητα της συναισθηματικής νοημοσύνης.

Η συναισθηματική ζωή είναι πιο πλούσια για αυτούς που παρατηρούν περισσότερο!

Όταν υπάρχει τέτοιο κλίμα στην οικογένεια, στο σχολείο και στο φροντιστήριο, τα οφέλη για τους υποψηφίους είναι πολλαπλά. Καταρχάς αισθάνονται ότι συναισθήματα όπως η στεναχώρια, η πίεση, η ανασφάλεια, η απαισιοδοξία είναι κατανοητά και γίνονται αποδεκτά. Έρχονται στο φως και δεν αποσιωπώνται. Επιπλέον, εδραιώνεται μια σχέση εναρμόνισης. Η εναρμόνιση με το συναίσθημα του παιδιού ή του εφήβου συμβαίνει σιωπηλά και εμπεδώνει αισθήματα ασφάλειας και αυτοπεποίθησης. Όταν οι γονείς αντιδρούν είτε με υπερβολή είτε με απάθεια, τα παιδιά και οι έφηβοι νιώθουν δυσαρέσκεια, στεναχώρια και βαθιά απογοήτευση.

Αντί επιλόγου

«Ποτέ μην ψάξεις να μάθεις για ποιον χτυπά η καμπάνα. Χτυπάει για σένα». Πρόκειται για μια από τις πιο διάσημες φράσεις στην αγγλική λογοτεχνία. Η ευαισθησία του Τζων Ντον αγγίζει την καρδιά του δεσμού ανάμεσα στην ενσυναίσθηση και τη στοργή: ο πόνος του άλλου είναι και δικός μας. Συναισθανόμαστε τον άλλο σημαίνει ότι νοιαζόμαστε. Στη στρεσογόνο κατάσταση των εξετάσεων ενεργοποιούμε όσο το δυνατόν περισσότερο τη νοημοσύνη της καρδιάς, γιατί ενδυναμώνει πολύ περισσότερο τις ιδιότητες που μας κάνουν πιο ολοκληρωμένους ανθρώπους.

Ας αναρωτηθούμε, λοιπόν, τι προτιμάμε ανολοκλήρωτους συναισθηματικά εφήβους, που βρίσκονται στο μεταίχμιο της ενήλικης ζωής στο όριο της αγχώδους διαταραχής και του κλονισμού της ψυχικής τους υγείας ή συναισθηματικά ολοκληρωμένους νέους, ψυχικά υγιείς και έτοιμους να αναλάβουν με το νου και την καρδιά τους ρόλους της ενήλικης ζωής;

Οι Πανελλήνιες είναι ορόσημο στη μαθητική ζωή πολλών εφήβων. Είναι καιρός να προσδώσουμε σε αυτό το ορόσημο χαρακτήρα, που ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα, θα έχει θετική αποτίμηση για το μαθητή. Ας αλλάξουμε, λοιπόν, οπτική γωνία και ας δούμε την πλήξη ως πνευματική διέξοδο και τη συναισθηματική νοημοσύνη ως εφαλτήριο για ουσιαστικότερη επικοινωνία με τα παιδιά και τους μαθητές μας. Αν ξεκινήσουμε με την εσωτερική μας οργάνωση, η εξωτερική θα μας φανεί …παιχνιδάκι!

 

Καλή διαχείριση του άγχους, σε όλους τους υποψηφίους και τις οικογένειές τους!

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Θωμάς Καλπάκογλου, Άγχος και Πανικός, Γνωσιακή θεωρία και θεραπεία, δωρεάν έκδοση pdf, 2013

2. Daniel Goleman, Η συναισθηματική νοημοσύνη, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα

3. Μαρία Παπαδοδημητράκη, Η μαθησιακή γοητεία της πλήξης, Περιοδικό Σχεδία, τεύχος 50

4. Psychologynow, διαδικτυακός ιστότοπος

5. Mental health, greek anxiety, διαδικτυακός ιστότοπος
6. Mednutrition, διαδικτυακός ιστότοπος

Η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο φιλοτεχνήθηκε από την Monica Rohan.

Αυτή και άλλα έργα της μπορείτε να τα βρείτε πατώντας εδώ

 

---

Μαρία Κασιμάτη για την Ομάδα του filologika.gr

Για περισσότερη ενημέρωση για θέματα που αφορούν την εκπαίδευση ακολουθήστε μας στην επίσημη σελίδα μας στο Facebook, και διαβάστε παρόμοια προτεινόμενα θέματα της επικαιρότητας ακριβώς από κάτω!

• Άγχος
• γ λυκειου
• εξετάσεις